ଅବକାଶ-ଚିନ୍ତା

(୧)

ସୃଷ୍ଟି ଆଦ୍ୟ କାଳୁ ଦେବୀ ତୋହର ଉତ୍ପତ୍ତି,

ତୋର ନିତ୍ୟ ଲୀଳାଭୂମି ଅନନ୍ତ ଅପାର,

ଅନନ୍ତ ଅଦ୍ଭୁତ ଅତି ତୋ ମହାଶକତି,

ସହଜେ ବୁଝିବ କାହିଁ ତାହା ନର ଛାର ।

(୨)

ଅନଳେ ଆହୁତିଧାରା କରି ବରଷଣ,

ପୂତନୀରା ସରସ୍ୱତୀ-ପୁଳିନ ପ୍ରଦେଶେ

ଗାଇଲେ ସଙ୍ଗୀତ ଯେବେ ଆଦି ଋଷିଗଣ,

ପ୍ରକାଶିଲୁ ତହିଁ ମାତଃ କି ଶୁଦ୍ଧ ସୁବେଶେ !

(୩)

ସେ କାଳର ଶୁଦ୍ଧ ବେଶ ଦିବ୍ୟ ଭାବମାନ

ବିଭାସିଣ ଆଲୋକିଛି ସର୍ବ ବସୁନ୍ଧରା

ତମାବୃତ୍ତ କିନ୍ତୁ ଆଜି ଭାରତ-ସନ୍ତାନ,

ନ କରଇ କହ କିବା କାଳ ପରମ୍ପରା !

(୪)

ପଙ୍କଜ-ବାସିନୀ ଦେବୀ ନିତ୍ୟ ବୀଣାପାଣି,

ବାଅ ସେ ଅମର ବୀଣା କୃପା କରି ଥରେ,

ପ୍ରବେଶୁ ତା ଦିବ୍ୟନାଦ ମୃତସଞ୍ଜୀବନୀ

ମୃତ ପ୍ରାୟ ଭାରତର ହୃଦୟ-କନ୍ଦରେ ।

(୫)

ଭାରତେ ଉତ୍କଳ ପୁଣି ଅତି ଅଭାଗିନୀ,

ଧନେ, ଜନେ, ମାନେ, ଜ୍ଞାନେ, ବିକ୍ରମ, ସାହସେ;

ଆଦେଶେ ମା ଫୁଟି ତବ ଆବାସ-ନଳିନୀ

ଗୌରବ-ତପନେ ବରୁ ଉତ୍କଳ-ନଭସେ ।

(୬)

ମହାନନ୍ଦେ ବିହରିଣ ନିତି ଜ୍ଞାନ ବନେ

ଶାସ୍ତ୍ର-ସୁମନରୁ ସତ୍ୟ-ମକରନ୍ଦ ରାଶି

ଆହରିଣ ଭକ୍ତିଭରେ ହେ ସୁଧୀବନ୍ଦନେ !

ଖଟନ୍ତୁ ତୋ ପଦଯୁଗେ ଉତ୍କଳ-ନିବାସୀ ।

(୭)

ମୁଁ ଅତି ସାମାନ୍ୟ, ମୋର ସାମାନ୍ୟ କାମନା,

ପୁରୁ ମାତଃ ବାକ୍ୟ-ଦେବୀ ତୋହର ପ୍ରସାଦେ,

ବାସ୍ତବ ବିଶ୍ୱର ଯେତେ ନୀରସ ଘଟନା

ପ୍ରବେଶ ନ କରୁ କେବେ ମୋ ସୁଖ-ପ୍ରାସାଦେ ।

(୮)

ଆବର୍ଜ୍ଜନାମୟ ଏହୁ ସଂସାର-ଜଞ୍ଜାଳେ

କେବେ ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ମୋର ନ ହେଉ ମାନସ,

କଳ୍ପନାର ସୁଖରାଜ୍ୟେ ଦେଖେ କାଳେ କାଳେ

ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ସୁଷମା ଆଉ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ରହସ୍ୟ ।

କି ମୋହନ ବେଶ ତୋର ହେ ସୁର-ସୁନ୍ଦରି !

କିଏସେ ଏପରି ଅଛି ଅହୃଦୟ ଜନ,

ତୋତେ ଦେଖି ନ ଯାଏ ଯା ଦୁଃଖ ଅପସରି,

ଆହ୍ଲାଦ-ଅମୃତେ ନୁହେ ପରିପ୍ଳୁତ ମନ ?

ଶୁଦ୍ଧ ସରଳତା ତୋର ବାହ୍ୟ ଆଭରଣ,

ଦିବ୍ୟ ରସମୟ ଭାବେ ଅନ୍ତର ପୂରିତ,

ବାହ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟେ ବିମୋହିତ ଜନ ସାଧାରଣ,

ଅନ୍ତର ରସେ ମଗନ କେବଳ ପଣ୍ଡିତ ।

ପ୍ରକୃତିର ବିଚିତ୍ରତା ତୋ ପବିତ୍ର ଅଙ୍ଗେ,

ନାନାବିଧ ମାନବର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ୱଭାବ,

ହୋଇଣ ପ୍ରତିଫଳିତ ଆହା କେଡ଼େ ରଙ୍ଗେ !

ଉପୁଜାଏ ହୃଦ-କ୍ଷେତ୍ରେ ନବ ନବ ଭାବ ।

ବିବେକ-ସଙ୍ଗିନୀ ଧନୀ କଳ୍ପନା-ସୁନ୍ଦରୀ

ଜ୍ଞାନଦାତ୍ରୀ ସଦାଶୟା ଭାବନା ସଙ୍ଗତେ,

ନିବସନ୍ତି ବେନି ପାଶେ ବେନି କର ଧରି

ଅନୁଗତ ପରିକରୀ ପରାୟେ ନିରତେ ।

ରଜୋଗୁଣମୟୀ ଦେବୀ, ବାଣୀ ସ୍ୱରୂପିଣୀ,

ନାନା ଭାବେ ନାନା ସ୍ଥାନେ ହୁଏ ତୋ ପ୍ରକାଶ,

ଏ ମୂଢ଼ ଅଜ୍ଞାନେ ଦୟା କର ଗୋ ଭାବିନି,

ପ୍ରକାଶୁ ଏ ପ୍ରାଣେ ପୁଣ୍ୟ ମଧୁର ଉଚ୍ଛ୍ୱାସ ।

(୧)

ନାମରତ୍ନ ଗୀତା, ଉଦ୍ଧବ ଗୀତା, ଗୁପ୍ତ ଗୀତା ଇତ୍ୟାଦି ।

(୨)

ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ଓ ବଳରାମ ଦାସ ପଞ୍ଚସଖାରୁ ଯୋଡ଼ିଏ ସଖା । ଯେପରି ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ଶିଷ୍ୟମାନେ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କୁ ଓ ରାମକୃଷ୍ଣ ପରମହଂସଙ୍କ ଶିଷ୍ୟମାନେ ପରମହଂସଙ୍କୁ ଅବତାର ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି, ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କର ସମ୍ପ୍ରଦାୟମାନେ ସେହିପରି ଜଗନ୍ନାଥ, ବଳରାମ, ଅନନ୍ତ, ଅଚ୍ୟୁତ, ଯଶୋବନ୍ତଙ୍କୁ ଅବତାର ବୋଲି ମାନନ୍ତି ।

*

ଜୀବିତ ସମୟରେ ଲିଖିତ ।

(୧)

ମରିବାର ଏକବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ଏ ମହୋଦୟ ମୂକ ହୋଇଯାଇଥିଲେ ।

*

ଏ ଜଣେ ପୁରୀର ବିଖ୍ୟାତ ପଣ୍ଡିତ ଥିଲେ । ଏହାଙ୍କ ଯତ୍ନରେ ପୁରୀ ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସଂସ୍ଥାପିତ । ଭାରତର ନାନା ସ୍ଥାନର ସଭାମାନଙ୍କରେ ଏ ନିଜ ଅସାଧାରଣ ବାଗ୍ମିତାର ପରିଚୟ ଦେଇଥିଲେ । ୩୫ ବର୍ଷ ବୟସରେ ମାନବଲୀଳା ସମ୍ବରଣ କରିବାରୁ ନିଜର ଉଚ୍ଚ କଳ୍ପନାମାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ ।

ଅତି ରମଣୀୟ କାଠଯୋଡ଼ୀ ତୀର,

ଧୀରେ ଧୀରେ ବହେ ଶୀତଳ ସମୀର ।

କଲ୍ଲୋଳିନୀ ବହୁ ସଲିଳ ସମ୍ପଦେ,

ପୂଜିବାକୁ ଧାଏଁ ମହାର୍ଣ୍ଣବ ପଦେ ।

ସ୍ତରେ ସ୍ତରେ ଉଠି ଉନ୍ନତ ଲହରୀ,

ପକାଏ ଉଠାଏ ପ୍ରତିକ୍ଷଣେ ତରୀ ।

ପାରିହେବା ଲୋକେ ମନେ କରି ଭୟ,

ଲଗାନ୍ତି ଆପଣା ଇଷ୍ଟଦେବ ଲୟ ।

ସୁଦକ୍ଷ ନାବିକ ବୁଦ୍ଧି କଉଶଳେ,

ଚଳାଏ ତରଣୀ ନିଜ ବାହୁବଳେ ।

ସାହସେ ଆହୁଲା ମାରେ ତରତର;

ନାକ ଫନ୍ଦିବାକୁ ନାହିଁ ଅବସର ।

ସାମାନ୍ୟ ଏ ନଦୀ ଏପରି ଦୁର୍ଗମ,

ଭବ-ସିନ୍ଧୁ ଆହା ନୁହେ କି ବିଷମ ।

ବିନା ଶ୍ରମ ଯତ୍ନେ କିଏ ହେବ ପାର,

ଦୁସ୍ତର ଅନନ୍ତ ଭବ-ପାରାବାର ?

ନୈତିକ ସାହସେ ହୋଇଣ ସାହାସୀ

କର୍ତ୍ତବ୍ୟ-ରୂପିଣୀ ତରୀ ପରେ ବସି ।

ବିବେକ-ଆହୁଲା ଅବିରତେ ମାର,

ହେବ ଯେବେ ଭବ-ମହାସିନ୍ଧୁ ପାର ।

ବ୍ରାହ୍ମଣ ଚଣ୍ଡାଳ ଧନେଶ ଭିଖାରୀ,

ଏକ ନାବେ ବସି ହେଉଛନ୍ତି ପାରି ।

ବିକାର କାହାରି ମନେ ନାହିଁ ଲବେ,

ଧର୍ମ-ନାବେ ସମ ଅଟନ୍ତି ସରବେ ।

ଧନ୍ୟ କାଠଯୋଡ଼ୀ ପ୍ରିୟ ଶୈବଳିନି,

ଧନ୍ୟ ପୂତନୀରା ତରଙ୍ଗମାଳିନି !

ତୋର ବଡ଼ ଦୟା ଅକିଞ୍ଚନ ଜନେ,

ଧର୍ମଭାବ ତେଣୁ ଉପୁଜାଉ ମନେ ।

ଅସ୍ତାଚଳେ ଏବେ ପ୍ରବେଶ ତପନ,

ଲୋହିତ ରଞ୍ଜିତ ପ୍ରତୀଚୀ ଗଗନ ।

ଅସ୍ତମିତ ରବି ହିରଣ୍ମୟ କର,

ପ୍ରତିବିମ୍ବି ମେଘେ ଦିଶେ କି ସୁନ୍ଦର !

କୃଷ୍ଣ ମେଘେ ପଡ଼ି କନକ କିରଣ,

ସୃଜିଛି ଆହା କି ବିଚିତ୍ର ବରଣ !

ଏପରି ମହତ ଜନର ପ୍ରଭାବ,

ଜନ୍ମାଏ ଅପର ପ୍ରାଣେ ନିଜ ଭାବ ।

ମହତ ଜନର ଲାଗି ଅଙ୍ଗ ଛାୟା,

ପବିତ୍ର ହୁଅଇ କ୍ଷୁଦ୍ର ପ୍ରାଣିକାୟା ।

କ୍ଷଣମାତ୍ର ହେଲେ ସଜ୍ଜନ ସଙ୍ଗତି,

ତୁଟେ ସିନା ସତେ ସଂସାର-ଦୁର୍ଗତି ।

ପାଣ୍ଡୁର ଶ୍ୟାମଳ କଳା ଧଳା ରଙ୍ଗେ,

କ୍ରମେ ନଭସ୍ଥଳ ଶୋଭିଲା କି ରଙ୍ଗେ ।

ଯେତେବେଳେ ଆସେ ଯେଉଁ ରୂପ ମନେ,

ଦିଶଇ ତକ୍ଷଣେ ସେ ଛବି ଗଗନେ ।

ପ୍ରତିଭାତ ହୋଇ ସେ ଛବି ସକଳ,

ସରିତ ଅନ୍ତରେ ଶୋଭେ ଅବିକଳ ।

ଆବର ଶ୍ୟାମଳ ଶୈଳ ପ୍ରତିରୂପ,

ନଦୀଗର୍ଭେ ଦିଶେ ଯଥା ତମ-ସ୍ତୂପ ।

ମହତ ଜନର ହୃଦେ ଏହି ମତି,

ଆଭାସେ ସତତ ଶତ ପ୍ରତିକୃତି ।

ପ୍ରେମ-ଭାବେ ଯାର ଅନ୍ତର ପୂରିତ,

ସର୍ବ ପ୍ରାଣୀ-ହୃଦ ତା ହୃଦେ ଅଙ୍କିତ ।

ସର୍ବ-ଅନୁଭୂତି ସର୍ବଭୂତେ ତାର,

ତା ଦୃଷ୍ଟିରେ ବିଶ୍ଵ ଏକ ପରିବାର ।

ସେହି ନିଜେ ବିଶ୍ଵ, ବିଶ୍ଵ ମଧ୍ୟ ସେହି,

ଅନ୍ୟ ହୋଇ ତାର ନାହିଁ ଆଉ କେହି ।

ଧନ୍ୟ ପ୍ରେମମୟି, ପ୍ରିୟ କଲ୍ଲୋଳିନି,

ଶତ ଶତ ପ୍ରାଣୀ ଆହ୍ଲାଦଦାୟିନୀ ।

ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ ତୋର ପବିତ୍ର ଜୀବନ,

ଦେଖାଏ ମହାତ୍ମା ହୃଦ-ନିଦର୍ଶନ ।

ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ଏବେ ବୁଡ଼ିଗଲେ ରବି,

ତିରୋହିତ ହେଲା କ୍ରମେ ସବୁ ଛବି ।

କ୍ଷଣ ମଧ୍ୟେ ସେହି ସୁଦୃଶ୍ୟ ନିଚୟ,

ଅନ୍ଧକାର-ଗର୍ଭେ ଭଜିଲେ ବିଲୟ ।

ଘୋର ତମେ ମତେ ଛାଡ଼ିଦେଇ ଏକା,

ଚାଲିଗଲେ ଆଉ ଦେଲେ ନାହିଁ ଦେଖା ।

ଏହିପରି ସବୁ ସଂସାର-ବେଭାର,

ଘୋର ଅନ୍ଧକାରେ ଆପେ ଆପଣାର ।

ନୁହେ କେବେ ଚିରପ୍ରିୟ ବସ୍ତୁଗଣ,

ସଖା ମାତ୍ର ଏକା ଶ୍ରୀହରି ଶରଣ ।

ପଶ୍ଚିମ ଗଗନ କୂଳରେ

ଉପଗତ ତରଣୀ,

ଖର ଖରାତାପୁଁ ମୁକତ

ଏବେ ହେଲା ଧରଣୀ ।

ମୃଦୂଳେ ସୁଗନ୍ଧ ପବନ

କରେ ପ୍ରଦୋଷ ଖେଳା,

ମଧୁକାଳେ ଏହା ମଧୁର

ସନ୍ଧ୍ୟା-ବିହାର-ବେଳା ।

କ୍ଷୀଣ-ଅଙ୍ଗୀ କାଠଯୋଡ଼ୀର

ମନୋହର ପୁଳିନେ,

ପରମ ଉଲ୍ଲାସ ଅନ୍ତରେ

ଏବେ ଭ୍ରମିଲି ଦିନେ ।

ଅଦୂରେ ଶ୍ୟାମଳ ଶଇଳ

ଆହା କି ଶୋଭାବନ୍ତ !

ପ୍ରକୃତିଦେବୀ କି କରିଚି

ନଦୀ ଚାରୁ-ସୀମନ୍ତ !

ସୀମନ୍ତ ମଧ୍ୟରେ ସିନ୍ଦୂର-

ବିନ୍ଦୁ ସମ ବର୍ତ୍ତୁଳ-

ଅସ୍ତମିତ ରବିମଣ୍ଡଳ

ଦିଶେ କେଡ଼େ ମଞ୍ଜୁଳ ।

ନିଶୀ ଆଗମନେ ରସିକା

ରୂପବତୀ ପରାୟେ,

ଦିବ୍ୟ ବେଶ ସାଜି ତଟିନୀ

ସିନ୍ଧୁ ସଙ୍ଗମେ ଯାଏ ।

କ୍ରମେ ଚାଲିଗଲା ଏ ଛବି,

ରବି ହୋଇଲେ ଲୀନ,

ଆଗତ ପ୍ରଦୋଷ ସମୟ,

ଶେଷ ହୋଇଲା ଦିନ ।

ପାଣ୍ଡୁର ବରଣେ ରଞ୍ଜିତ

ହୋଇଅଛି ଗଗନ,

କି ଅବା ଏପରି ଦିଶଇ

ମୃତ-ଦିବା-ବଦନ ।

ଚକ୍ରବାଳ ମୂଳୁ କ୍ଷଣକ

ଅନ୍ତେ ହୋଇ ବାହାର,

ଧୂସରିତ କୃଷ୍ଣବରଣ

କଲା ସବୁ ସଂହାର ।

ଘଟୁଅଛି ନିତି ଏପରି

ଭବେ ଘଟନାଚୟ,

ଆଖି ବୁଜିଦେଲେ ସକଳ-

ବିଶ୍ଵ ଅନ୍ଧାରମୟ ।

କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଏବେ ହୋଇଲା

ଆସି ମୁହଁ ଅନ୍ଧାରି,

କଳନାଦ ରଚି ସଧୀରେ

ବହେ ତଟିନୀ-ବାରି

ମୃଦୁ ଊର୍ମିପୁଞ୍ଜ ମଞ୍ଜୁଳ

ଦିଶୁଥିଲା କି ରଙ୍ଗେ,

ବାରି ନୁହେ ଏବେ ଯିବାରୁ

ମିଶି ତିମିର ଅଙ୍ଗେ ।

ଏହି ଦଶା ଦିନେ ଲଭିବ

ଖିଳ ବିଶ୍ଵମଣ୍ଡଳ,

ସର୍ବଗ୍ରାସୀ କାଳ-ଅନ୍ଧାରେ

ମଜ୍ଜିଯିବ ସକଳ ।

ଧନ୍ୟ କାଠଯୋଡ଼ି ! ତୋ ତୀରେ

ନିତି ଏପରି ଚିତ୍ର,

ଦେଖି କେଉଁ ମୂଢ଼ ମାନସ

ନ ହୁଅଇ ପବିତ୍ର ?

ଏହିପରି ନିତି ବିଲୋକି

ନବ ଛବିସକଳ,

କଠିନ ନାସ୍ତିକ ହୃଦୟ

ପ୍ରେମେ ହୁଏ ତରଳ ।

ତୋର ପ୍ରାଣପତି ସାଗର-

ତୀରେ ଅନେକ ବାର,

ପ୍ରଦୋଷ ସମୟେ ଆନନ୍ଦେ

କରିଅଛି ବିହାର ।

ଏତେ ନବ ଛବି କଦାପି

ଦେଖି ନ ଥିଲି ଥରେ,

ଗମ୍ଭୀର ଔଦାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକାଶେ

ତହିଁ ସଦା ଅନ୍ତରେ ।

ବିଶ୍ଵପତିଙ୍କର ଅନନ୍ତ

ଶକ୍ତିହୃଦେ ପ୍ରକଟେ,

ପରିପୁଷ୍ଟ ହୁଏ ସେ ଭାବ

ଚାହିଁ ଗଗନ-ପଟେ ।

ନିତି ନିତି ଦେଖି ତୋ ତୀରେ

ନବ ଛବି ପଟଳ,

ଜାଣିଲି ସ୍ଵଭାବେ କାମିନୀ-

ହୃଦ ଅତି ଚପଳ ।

ହେଉ ପଛେ ଯେତେ

ମାନିନୀ ଗୁଣବତୀ ଯୁବତୀ,

ନବ ନବ ବେଶ ଭୂଷଣେ

ସଦା ବଳାଏ ମତି ।

ସୁଦୃଢ଼ ଗମ୍ଭୀର ନୁହଇ

ଯେଣୁ ନାରୀ-ହୃଦୟ;

ତେଣୁ ସିନା ନରେ ଅଟନ୍ତି

ନାରୀ ଜାତି ଆଶ୍ରୟ ।

ସୁକୋମଳ କ୍ଷୀଣ ବଲ୍ଲରୀ

ଲଭି ପାଦପ ସଙ୍ଗ,

ଆହା କି ପରମ ମଞ୍ଜୁଳ

ଦିଶେ ଉଭୟ ଅଙ୍ଗ ।

ତେବେ କିପାଁ ଏତେ ଯୁଝନ୍ତି

ସଭ୍ୟ ନାରୀ-ସମାଜ,

ପତିଗଣ ସଙ୍ଗେ ସର୍ବାଂଶେ

ସମ ହେବାକୁ ଆଜ ।

ରହିବ ବେନିଙ୍କ ପ୍ରକୃତି

ମଧ୍ୟେ ନିଶ୍ଚେ ଭିନ୍ନତା,

କିଏ ସେ କରିବ ଅନ୍ୟଥା

ଯାହା କଳ୍ପିଛି ଧାତା ।

ପ୍ରିୟ କଲ୍ଲୋଳିନି ! ତୋ ତୀରେ

ଆଜି କଲି ଲୋକନ,

ପବିତ୍ର-ସରଳ ଆଦର୍ଶ-

ନାରୀ ଶୁଦ୍ଧ-ଜୀବନ ।

ପତି ପାଦ-ସେବା କରିବା

ପାଇଁ ହେ ସ୍ରୋତସ୍ଵତି !

ଅକ୍ଷୁନ୍ନ ମାନସେ ସନ୍ତତ

କରୁ ଏକାନ୍ତେ ଗତି ।

ପରଶିବା ମାତ୍ରେ ତୋ ତନୁ

ସୁଶୀତଳ ସମୀର,

ଊର୍ମି ଛଳେ ଲାଜ ଭୟରେ

କମ୍ପିଉଠେ ତୋ ନୀର ।

କୁଳକାମିନୀର ଏପରି

ସିନା ମହତ ରୀତି,

ଲଜ୍ଜାବତୀ ହୋଇ ଏକାନ୍ତେ

କାନ୍ତେ ଆଚରେ ପ୍ରୀତି ।

ପ୍ରେମ ମଧୁରତା ସ୍ନେହାଦି

ସ୍ନିଗ୍‌ଧ ଭାବ ସକଳ,

ତୋ ସ୍ଵଚ୍ଛ ଜୀବନେ ଦେଖଇ

ଜ୍ଞାନୀ ନେତ୍ର କେବଳ ।

ନବ ନବ ବେଶ ଭୂଷଣେ

ତୁ ଯେ ବଳାଉ ମନ,

ଚପଳତା ସତ, ନୁହଇ

କିନ୍ତୁ ତାହା ଦୂଷଣ ।

ଦୁର୍ବଳ ପ୍ରକୃତି ଏପରି

ଯେତେ ନାରୀ ପରାଣେ,

ସଦ ବ୍ୟବହାରେ ବିମୁଖ

ନୁହେ ପ୍ରମୋଦ ଦାନେ ।

ଉଚ୍ଚ ନୀଚ ବୃତ୍ତି ସକଳ

ଯେବେ ସମେ ବିକାଶେ,

ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ନର, ସଂସାର-

ପୂରେ ସ୍ଵର୍ଗ ଉଲ୍ଲାସେ ।

ସୁଧାକର-କରଜାଳେ ବିଭୂଷିତା ମହୀ,

ଶାନ୍ତିଦେବୀ ପଦେ ଖଟେ ମନ୍ଦାନିଳ ବହି ।

ମାୟାବିନୀ-ନିଦ୍ରାବଳେ ଜଗତ ମୋହିତ,

ଆହା କି ସୁନ୍ଦର ବେଶେ ପ୍ରକୃତି ଶୋଭିତ !

ନାହିଁ ଏବେ ଦିବସର ଘୋର କଳନାଦ,

କ୍ଷୁଦ୍ରଚେତା ମାନବର ଜାତୀୟ ବିବାଦ ।

ନାହିଁ ଅଶାନ୍ତିରୂପିଣୀ ନୀଚ ନିଶାଚରୀ,

ସ୍ଵାର୍ଥପରତାର ଦୀର୍ଘ ଉଚ୍ଛ୍ଵାସ ଲହରୀ ।

ଆତ୍ମାଭିମାନର ନାହିଁ ଗମ୍ଭୀର ଶବଦ,

ଏକାବେଳେ ସର୍ବ ବିଶ୍ଵମଣ୍ଡଳ ସ୍ତବଧ ।

ସଂସାର ତୁମୁଳ ରଣ କ୍ଷଣେ ତିରୋହିତ,

ଗାଏ କି ସରିତ ତେଣୁ ସୁଶାନ୍ତି ସଙ୍ଗୀତ ?

ଅବ୍ୟକ୍ତ ଅବୋଧ୍ୟ ଅତି ସୁମଧୁର ତାନ,

କିବା ସେ ନିଗୂଢ଼ ତତ୍ତ୍ଵ ସାମବେଦ ଗାନ ।

ଅସଂଖ୍ୟ ତାରକାପନ୍ତି ଗଗନମଣ୍ଡଳେ,

ଶୁଣନ୍ତି ସେ ମହାଗୀତି ନୀରବ ନିଶ୍ଚଳେ ।

ମୂଢ଼ ଜ୍ଞାନହୀନ ମୁହିଁ କିଛି ନ ବୁଝଇ ,

ତେବେ ହେଲେ ମୋ ଅନ୍ତର ଉଲ୍ଲସି ଉଠଇ ।

ଦେଖି ଶାନ୍ତିମୟ ଦୃଶ୍ୟ ଶୁଣି ଏ ସୁସ୍ଵର,

ଅପୂର୍ବ ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ସୁଖେ ପୂରେ ମୋ ଅନ୍ତର ।

ଜାଣିଲି ମାନବ-ହୃଦ ସଙ୍ଗେ ଆଦିକନ୍ଦ,

ସ୍ଥାପିଛନ୍ତି ପ୍ରକୃତିର ବିଚିତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧ ।

କିନ୍ତୁ ଦୁରାଚାରୀ ନର ମୂଢ଼ ନିରନ୍ତର,

ସେ ସଂଯୋଗ ଛେଦିବାକୁ ବଡ଼ ତତପର ।

ନୀଚ ବୃତ୍ତି ସକଳର ହୁଏ ଯେଣୁ ଦାସ,

ସୁନ୍ଦର ପ୍ରବୃତ୍ତିଚୟ ଲଭନ୍ତି ବିନାଶ ।

ଧନ୍ୟ ସେହି କୃଷିଜୀବୀ ଆଦି ଆର୍ଯ୍ୟଦଳ,

ଗାଇଲେ ଯେ ଆଦି-ତତ୍ତ୍ଵ ସଙ୍ଗୀତ ସରଳ ।

ଜଡ଼ ବସ୍ତୁ ହୃଦେ ଯେହୁ କଲେ ବିଲୋକନ,

ମହାଶକ୍ତି ମହାତେଜଃ ଅନାଦି କାରଣ ।

ଜନମିଥାନ୍ତି ସେ ଯୁଗେ ହେଲେ ମୁଁ ପାମର,

ସୁଖେ ସେବା କରିଥାନ୍ତି ପ୍ରକୃତି ପୟର ।

ବାହ୍ୟ ଆବରଣ ଫେଡ଼ି ପ୍ରକୃତି ଅନ୍ତରେ,

ଦିବ୍ୟ ଜ୍ଞାନନେତ୍ରେ ହେଲେ ଦେଖିଥାନ୍ତି ଥରେ ।

ଅପ୍ରାକୃତ ପ୍ରେମ-ରୂପ ସତ୍ୟ ସନାତନ,

ଅନନ୍ତ ବାସନା ହୋଇଥାଆନ୍ତା ପୂରଣ ।

ଧନ୍ୟ କାଠଯୋଡି !ଧନ୍ୟ ପ୍ରିୟ ଶୈବଳିନି !

ତାପିତ ହୃଦେ ତୁ ଶାନ୍ତି-ସୁଧା-ସଂଚାରିଣୀ ।

ସଂସାରର ଲଜ୍ଜା-ଘୃଣା-ପ୍ରବଞ୍ଚନା-ଜାଳେ,

ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ହୁଏ ମୋର ମାନସ ଯେକାଳେ ।

ନିଭୃତେ ତୋ ତୀରେ ଆସି କଲେ ବିଚରଣ,

କି ମୋହନ ମନ୍ତ୍ରେ କରୁ ସକଳ ହରଣ ।

ବିବିଧ ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ଚିନ୍ତା ନାନା ପ୍ରିୟ ଭାବ,

କଳୁଷିତ ହୃଦେ ମୋର କରାଉ ଉଦ୍ଭବ ।

ତୋର ପଦଯୁଗେ ମୁହିଁ ଚିରକାଳ ଋଣୀ,

ଏହି ଭାବ ଥାଉ ନିତି ହେ ସୁରତରୁଣି !

(୧)

ଭାର୍ଗବୀକୂଳରେ ଯାଗେଶ୍ୱରୀ ଦେବୀଙ୍କ ମନ୍ଦିର ଅଛି । ପ୍ରବାଦ ଅଛି, ଦଣ୍ଡକାରଣ୍ୟରେ ଭ୍ରମଣ କଲାବେଳେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଏହାଙ୍କୁ ପୂଜା କରିଥିଲେ ।

ଏହିକି ସେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଯା ଶୋଭାସଙ୍କୁଳ,

ଏହିକି ସେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଯାର ଫଳ ଫୁଲ,

ଏହିକି ସେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଯାର ବିଜନତା,

ଏହିକି ସେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଯାର ତରୁଲତା,

ବିମୋହିଲା ପୂର୍ବେ ବୌଦ୍ଧ ତାପସ-ମାନସ

ଶୋଭଇ ଶରୀରେ ଯାର ଏବେ ବୌଦ୍ଧ-ଯଶ ।

ବୌଦ୍ଧ-ମନ୍ତ୍ରାବଳି ଆଜି ଅମର ଅକ୍ଷରେ,

ଅଶୋକ-ଆଦେଶେ ରାଜେ ଯା ଶିଳା-ବକ୍ଷରେ ।

କାହାନ୍ତି ସେ ଯୋଗିବୃନ୍ଦ କାହାନ୍ତି ଅଶୋକ ?

କାହା ହୃଦ ଦେଖି ଏହା ନ କରିବ ଶୋକ ?

“ଅହିଂସା ପରମଧର୍ମ୍ମ’’ ଏ ମହା ମନ୍ତର,

ଗମ୍ଭୀର ଶବଦେ ଆଉ ନ ତୋଷେ ଅନ୍ତର

ଶୂନ୍ୟ ଗୁମ୍ପା ଅଭ୍ୟନ୍ତରେ ପଶିଣ ପବନ,

ମନ୍ତ୍ରନାଦ ସ୍ଥାନେ କରେ ସନ ସନ ସ୍ଵନ ।

ଅହୋ ବୃଦ୍ଧ ଖଣ୍ଡଗିରି ପୁରାଣ-ପ୍ରବୀଣ !

ଦେଖିଅଛ ଉତ୍କଳର କେତେ ଶୁଭ ଦିନ ।

ଉତ୍ସାହ, ଉଦ୍ୟମ, ଶକ୍ତି, ପ୍ରତିଭା, ବିଭବ,

ସାହସ, ବିକ୍ରମ, ଧୈର୍ଯ୍ୟ, ଜାତୀୟ ଗରବ,

ଉତ୍କଳର କେତେ କେତେ ଗୌରବ-କାହାଣୀ,

ଅତୀତ ଘଟନା ଦେଖି ସବୁ ଅଛି ଜାଣି ।

ଏହି ଯେ ସମ୍ମୁଖେ ଶୋଭେ ବିରାଟ ମନ୍ଦିର,

ଅନ୍ତରୀକ୍ଷ ମାପିବାକୁ ଟେକିଅଛି ଶିର ।

କାଳବଳେ ହୋଇଅଛି ବିବର୍ଣ୍ଣ ଶରୀର,

ତଥାପି ସ୍ଥବିର ତନୁ ଗମ୍ଭୀର ରୁଚିର ।

ଚଉପାଶେ ଦିଶେ କେତେ ଦେବାଳୟଚୟ

କାଳଗର୍ଭେ କେତେ ପୁଣି ଭଜିଲେଣି ଲୟ ।

କି ଅସୀମ ଶକ୍ତି କେତେ ବିପୁଳ ବିଭବେ,

କେତେ ଧର୍ମ୍ମ ଅନୁରାଗେ ଗଢ଼ା ଏ ସରବେ ।

ବେନି ମହାଧର୍ମ୍ମ, ଏଥି ସାମ୍ୟ ମୈତ୍ରୀ ଭାବେ,

ସମ୍ମିଳିତ ପରସ୍ପର ଅଦ୍ଭୁତ ପ୍ରଭାବେ ।

ଧର୍ମେ ଧର୍ମେ କିମ୍ପା ଦ୍ଵେଷ ବାଦ ଅହଙ୍କାର,

ଅତୀତ ଉତ୍କଳ ଆହା କି ମହା ଉଦାର !

ଧନ୍ୟ ଲଲାଟେନ୍ଦୁ ! ଧନ୍ୟ କେଶରୀ-ପୁଙ୍ଗବ !

ଉତ୍କଳର ପୁଣ୍ୟଶ୍ଳୋକ ଅମର-ଗୌରବ,

ଶୌର୍ଯ୍ୟ-ବୀର୍ଯ୍ୟ କଳା-କାବ୍ୟ ଧନ-ଜ୍ଞାନ-ମାନ

ଥିଲା ଯାଙ୍କ ସୁଶାସନ ପବିତ୍ର ବିଧାନ ।

କହି ତାଙ୍କ କଥା, ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟ ସମାଚାର,

ନିର୍ଜୀବ ଉତ୍କଳେ ପ୍ରାଣ କର ହେ ସଞ୍ଚାର ।

(ଅପୂର୍ଣ୍ଣ)

ସୁଦୃଢ଼ ସୁନ୍ଦର ଆରେ ଶିଳାସେତୁ,

ରହିଛି କଟକ ନଗର ତୋ ହେତୁ ।

ପ୍ରକୃତି-ପ୍ରଭାବେ ଦେଖାଉ ଭ୍ରୂକୁଟି,

କାଳବଳେ ଅଙ୍ଗ ଯାଇ ନାହିଁ ତୁଟି ।

ତରଙ୍ଗ-ପ୍ରହାର ସହୁ ଅନୁକ୍ଷଣେ,

ଶ୍ରମ ହରୁ ନଦୀ ଶୀତଳ ପବନେ ।

ଉଭା ହୋଇଅଛୁ ସୁଗମ୍ଭୀର ଦମ୍ଭେ,

ରାଜେ ବୃଦ୍ଧ ବପୁ ଯେସନ ପ୍ରାରମ୍ଭେ ।

କୋମଳ ଶୈବାଳ ଦଳେ କି ସୁନ୍ଦର,

ତୋର ଶିଳାମୟ ବୃଦ୍ଧ କଳେବର ।

ହେ ପ୍ରାଚୀନ ସେତୁ ! କରିଛୁ ଦର୍ଶନ,

କଟକ ନଗର ଉତ୍‌ଥାନ ପତନ ।

ତୁ ଅଟୁ କଟକ- ଇତିହାସ-ଜ୍ଞାତା,

ଫେଡ଼ି କହ କିଛି ଅତୀତର ଗାଥା ।

କେଶରୀ ବଂଶର ଶେଷ ରାଜଗଣ,

କଲେ ଯେବେ ଏହୁ ନଗର ସ୍ଥାପନ ।

କି ଉତ୍ସାହେ କହ ଏ ଉତ୍କଳ ଜାତି,

ଦେଶ-ହିତ ବ୍ରତେ ଉଠିଥିଲେ ମାତି ।

ମହାପରାକ୍ରମୀ ରାଜା ଚୋରଗଙ୍ଗ

ତୋର ଚଉପାଶେ କଲେ ଯୁଦ୍ଧରଙ୍ଗ ।

ଦେଖିଛ ସେଦିନ ଉତ୍କଳ-ବିକ୍ରମ,

ଉତ୍କଳବାସୀର ପ୍ରାଣାନ୍ତକ ଶ୍ରମ ।

ବାରବାଟୀ ଚଉଦୁଆର ବିନଷ୍ଟ,

ଦେଖି ଆଜି ମନେ ନ ପାଉ କି କଷ୍ଟ !

ଆକ୍ରମିଲେ ଯେବେ ଦୁର୍ଦ୍ଧର୍ଷ ଯବନ,

ବର୍ଷିଲା କମାଣ ଗୋଳା ଅଗଣନ ।

ନିଜ ବକ୍ଷେ ସବୁ ସହି ଅକାତରେ,

ସହଜେ ପୂରାଇ ନ ଦେଲୁ ନଗରେ ।

ସେ ଆଘାତ-ଚିହ୍ନ ଥିବ ଆଜିଯାଏ,

ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ତୋର ସୁବିପୁଳ କାୟେ ।

ଆଜିଯାଏ ଯେତେ ଏପରି ଘଟଣା,

ଅନୁଭବେ ସବୁ ଅଛି ତୋତେ ଜଣା ।

କହ କହ ସେତୁ, ସମସ୍ତ ବିସ୍ତାରି

ଶୁଣନ୍ତୁ ଉତ୍କଳ ସର୍ବ ନରନାରୀ ।

ହୀନବଳ ଏବେ ଉତ୍କଳ-ସନ୍ତାନ,

ହରାଇଅଛନ୍ତି ଆତ୍ମଶକ୍ତି-ଜ୍ଞାନ ।

ଜାଣିବେ ବା ଶୁଣି ପୂର୍ବ ବଡ଼ପଣ,

ସାଧୁ ଅନୁଷ୍ଠାନେ ଦେବେ ପ୍ରାଣମନ ।

ଊନବିଂଶ ଶତ ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ଅବ୍ଦ ଗତେ,

ବିଂଶ ଶତ ଅବ୍ଦ ପ୍ରବେଶ ଜଗତେ ।

ଅନନ୍ତ ସମୟ ସାଗର-ଉଦରେ,

ଶତ ବର୍ଷ ଆହା ପଶିଲା କି ଖରେ !

କେତେ କେତେ ମନେ କେତେ କି ବାସନା,

ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଲା,ନାହିଁ ଆଶ୍ୱାସନା ।

ନିରପେକ୍ଷ କାଳ ନ ଚାହିଁଲା କ୍ଷଣେ !

ଭବେ ତାର ପ୍ରିୟ ନାହିଁ କେହି ଜଣେ ।

କେତେ କାହା ହୃଦେ ଅପାର କଷଣ,

ନ ତୁଟି ଶୋଣିତ କରଇ ଶୋଷଣ ।

କାଳଠାରେ ନାହିଁ ଦୟା ମାୟା ଲେଶ,

କରିଯାଏ ଚାଲି ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟ ଶେଷ ।

ଆସ ନବ ଯୁଗ ନବୀନ ବରଷ ,

ନବ ଦିନେ ଘେନି ଅଶେଷ ହରଷ ।

ବିଭୁ-ସ୍ୱର୍ଗଧାମୁଁ ସୁଖ ସମାଚାର,

ଆଣି ଏ ସଂସାରେ କର ହେ ପ୍ରଚାର ।

ବିଗତ ଶତାଦ୍ଦୀ ଘୋର ତାପ-ଜାଳ,

ସ୍ୱରଗର ଶାନ୍ତି-ଉଦକେ ପଖାଳ ।

ନନ୍ଦନ କାନନ ନବ ଫୁଲବାସ,

ଦୂଷିତ ଧରଣୀ ଧାମେ ପରକାଶ ।

ଦିବ୍ୟ ଭାବ ଦିଅ ମୋର ପିଣ୍ଡେ ଆଣି,

ପବିତ୍ର ଉତ୍ସାହେ ମତ୍ତ ହେଉ ପ୍ରାଣୀ ।

ଆବର ମାଗୁଛି ଯୋଡ଼ି କର ବେନି,

ଭାରତର ପୂର୍ବ ଯଶଃ ଆସ ଘେନି ।

ଭବରଙ୍ଗେ ଦିନେ ଯେହୁ ମହାରାଜ,

ଆହା ଦୀନହୀନ ଭିଖାରୀ ସେ ଆଜ ।

କର ହେଲେ ଏହା ଦେଖିଣ କରୁଣା,

ନବ ତେଜେ ଥରେ ବିକାଶୁ ପୁରୁଣା ।

ହେ କାଳ ! ତୁମ୍ଭେ ତ ସର୍ବ ଶକ୍ତିମନ୍ତ,

କିଏ ଜାଣେ କାହିଁ ତୁମ ଆଦି ଅନ୍ତ ।

କିଏ ସେ କଳିବ କେତେ ତୁମ୍ଭ ବଳ,

ହୁଏ ଯେଣୁ ଜଳେ ସ୍ଥଳ, ସ୍ଥଳେ ଜଳ ।

ଏହି ଯେ ସମ୍ମୁଖେ ବାରବାଟୀ ପଦା,

ଭାଙ୍ଗିଅଛି ଯହିଁ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଗଦା ।

ଥିଲା ଯେହୁ ବୀର-ବିହାର-ପ୍ରାଙ୍ଗଣ,

ଭ୍ରମେ ତହିଁ ଆଜି ଶ୍ୱାନ-ଶିବାଗଣ ।

ଶୁଭ ଶୈଳ ସମ ବିଶାଳ ସଉଧ,

ଶିର ଟେକି ଦିନେ ଭେଦିଣ ବଉଦ ।

ଗମ୍ଭୀର ଗରବେ ହୋଇଥିଲା ଠିଆ,

ଦେଖି ଯାହା ଥରୁଥିଲା ଶତ୍ରୁ-ହିଆ

ଆହା ଏବେ ତହିଁ ସ୍ତୂପାକାରେ ମାଟି,

ବିଲୋକି ହୃଦୟ ଯାଏ ସିନା ଫାଟି !

ଥିଲା ଯହିଁ କାଳେ ଗଭୀର ପରିଖା,

ଟେକିଛି କୋମଳ ଶସ୍ୟ ତହିଁ ଶିଖା ।

କାହିଁ ସେ କମାଣ ଅଶନି ଶବଦ,

ଶୁଣି ଯହା ଶତ୍ରୁ ଶ୍ରବଣ ସ୍ତବଧ ।

ବୀରମଜ୍ଜ-ତେଜା ବାଜା କାହିଁ ଆଜି ?

କାହିଁ ସେ ଅଦ୍ୟମ କରୀ ବାଜିରାଜି ?

ହେ କାଳ ! ତୁମ୍ଭରି ଗର୍ଭେ ସବୁ ଲୀନ,

ଶୁଭଗା ଉତ୍କଳ ଆଜି ଦିନହୀନ ।

ହେ କାଳ ! ତୁମ୍ଭରି ଅଟଳ ଆଦେଶେ,

ଘୋଟିଛି ଦୁର୍ଗତି ଏ ଉତ୍କଳ ଦେଶେ ।

ଆଲୋ ସ୍ରୋତସ୍ୱତୀ ସତୀ ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳା !

(ଯା ଘେନି ଉତ୍କଳ ‘ସୁଜଳା ସୁଫଳା’ ।)

ପିଅଇ ଆପଣା ସୁଧା ସମ ପୟ

ବଢ଼ାଇଥିଲୁ ଯେ ବୀର ଶୂରଚୟ ।

କିପରି ଦେଖିଲୁ ତାହାଙ୍କ ନିଧନ ?

ଦେଖି ପୁଣି ସତେ ପାଇଲୁ ଜୀବନ !

ଦେଖିଲୁ କିପରି କହ ସେ ଦୁର୍ଦ୍ଦିନ,

ବାରବାଟୀ ଯେବେ ହେଲା ଶିରୀହୀନ !

କରାଳ କଲ୍ଲୋଳେ କରି ଘୋର ନାଦ,

ରିପୁକୁଳ-ହୃଦେ ଆତଙ୍କ ପ୍ରମାଦ ।

ଜନ୍ମାଇଲୁ ନାହିଁ କିମ୍ପା ଲୋ ଜନନୀ,

ରହିଲା କିପରି ସ୍ଥିର ତୋ ଧମନୀ ?

ଧରିଣ ପ୍ରଳୟ ଭୀମ ରଣବେଶ,

ଶତ୍ରୁଦଳେ କିମ୍ପା ନ କଲୁ ନିଃଶେଷ ?

ଅବା କିମ୍ପା ତୋର ଭୀଷଣ କବଳ,

ଗରାସିଲା ନାହିଁ ଏହୁ ରଙ୍ଗସ୍ଥଳ ?

ବାରବାଟୀ ଲଭି ତୋ ହୃଦେ ଆରାମ ,

ଭବୁଁ ଲୁଚିଥାନ୍ତା ବାରବାଟୀ ନାମ ।

ସେ କାଳେ ସ୍ତମ୍ଭିତ ହେଲା ତୋର ଗତି ,

ତୁ କାହିଁ ଲଙ୍ଘିବୁ ସମୟ-ନିୟତି ?

ମହାବଳୀ ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ ତୁମ୍ଭେ କାଳ !

କେ ଲଙ୍ଘିବ ତୁମ୍ଭ ତୀକ୍ଷ୍‌ଣ କରବାଳ ?

ଥିଲା ଯେବେ କିଛି ଉତ୍କଳର ଦୋଷ,

ଦୋଷ ଅନୁମତେ କରିଅଛ ରୋଷ ।

ହୋଇଅଛି ଶାସ୍ତି କଷଣ ଅପାର,

ନ କର ଅଧିକ ଆଉ ଛାରଖାର ।

ଏଣିକି କରୁଣା ଅଟଇ ବିହିତ,

ସାଧା ନବଯୁଗେ ଉତ୍କଳର ହିତ ।

ଉତ୍କଳ-ତନୟେ ଦିଅ ନବ ବଳ,

ଉତ୍କଳ-ପାଦପେ ରସମୟ ଫଳ ।

ଉତ୍କଳ-ସରିତେ ପବିତ୍ର ଜୀବନ,

ଉତ୍କଳ-କାନନେ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ସୁମନ,

ଉତ୍କଳ-ଆକାଶେ ନବ ଯଶଃ ରବି,

ଉତ୍କଳ-ପ୍ରକୃତି ଧରୁ ନବ ଛବି ।

ସୁନ୍ଦର ଶରଦ ସନ୍ଧ୍ୟା ସୁନୀଳ ଆକାଶେ,

ଚାରୁପୂର୍ଣ୍ଣ ଶଶଧର ଉଜ୍ଜ୍ଵଳେ ବିଭାସେ ।

କୋମଳ ମୟୂଖ ମାଳେ ହସିଉଠେ ମହୀ,

ସରସ ସରୀତ-ବକ୍ଷ କମ୍ପେ ରହି ରହି ।

ଖେଳେ ତଥିପରେ ଶତ ଶତ ଜ୍ୟୋତ୍ସ୍ନାଧାରା,

ନାଚେ ନଦୀଗର୍ଭେ ଶଶୀ ସହ ଶତ ତାରା ।

ପୁଲକେ ପୂରିତ ଏବେ ହୁଅଇ ଅନ୍ତର,

ପ୍ରକୃତିକି କରିଅଛି ମୋହନ ମନ୍ତର ?

ଠୁଳ ହୋଇଛନ୍ତି ଏଥି ବହୁ ଶତ ଜନ,

ଏ ଛବି ନିରେଖେ ନାହିଁ କାହାରି ନୟନ ।

ନାନା ରଙ୍ଗେ ମାତି ଏବେ ହୋଇଛନ୍ତି ଭୋଳ,

ତେଣୁ ଶୁଭେ ଏଡ଼େ ଘୋର ମୁଖରାବ ଗୋଳ ।

ବାଜେ ଶଙ୍ଖ, ବାଜେ ଘଣ୍ଟ, ପଡ଼େ କରତାଳି,

ମୃଦଙ୍ଗ ମନ୍ଦିରା ବାଜେ, ଶୁଭଇ କାହାଳୀ ।

ଧର୍ମ୍ମ ନୃତ୍ୟେ ହୋଇଛନ୍ତି ମତ୍ତ ବହୁ ଜନ,

ଏ ନୃତ୍ୟରେ କିନ୍ତୁ ଆହା ନାହିଁ ତ ଜୀବନ !

ଶୁଣି ଏହି ସଂକୀର୍ତ୍ତନ ନାଚେ ନାହିଁ ପ୍ରାଣ,

ବିଗଳିତ ନୁହେଁ ହୃଦ ଶୁଣି ଏହୁ ଗାନ ।

ଅନ୍ତରେ ସଞ୍ଚରେ ନାହିଁ ଲବେ ଧର୍ମଭାବ,

କେ କହିବ ଏ ସଙ୍ଗୀତେ ଅଛି କି ଅଭାବ ?

ଏହି ତ ସେ ମହାନଦୀ ଯାହାର ପୁଳିନେ,

ଏହି ତ ସେ ବାରବାଟୀ ଯହିଁ ଆହା ଦିନେ,

ବାଜି ତୂରୀ ଭେରୀ ଶିଙ୍ଗା ଘୋର ଘନ ଘୋଷେ,

ଉତ୍ତେଜିଲା ପ୍ରତି ପ୍ରାଣ ସାହାସେ ସରୋଷେ ?

ବିପୁଳ ବିକ୍ରମ ସ୍ରୋତେ ପ୍ରତି ହୃଦସ୍ଥଳୀ,

ପ୍ଳାବି ଦେଶହିତେ ଦେଲା କେତେ ଆତ୍ମବଳି ।

ସେ ଦିନର ତେଜଃପୁଞ୍ଜ ଉତ୍ସାହ ଶକତି,

ସ୍ୱଦେଶ ସ୍ୱଧର୍ମ ପ୍ରତି ଅଟଳ ଭକତି,

ଭାସି ଯାଇଅଛି ସିନା ସମୟ-ତରଙ୍ଗେ,

ଭାସିଯାଏ ଫେନ ଯଥା ମହାନଦୀ-ଅଙ୍ଗେ ।

ଜଗତର ସାକ୍ଷୀ ତୁମ୍ଭେ ଦେବ ନିଶାପତି,

ନଭୋ-ବର୍ତ୍ମେ ନିରନ୍ତର କର ଦିବ୍ୟ ଗତି ।

ଜଗତର ନାନା ସ୍ଥାନ କରିଛ ଦର୍ଶନ,

ନାନା ଜାତି ନାନା ଧର୍ମ ଉତ୍‍ଥାନ ପତନ ।

ପଡ଼େ ଯେହୁ ଥରେ ସେହୁ ଉଠେ ତ ଆବର,

ଶୟନର ଅନ୍ତେ ଯଥା ଆସେ ଉଜାଗର ।

ବାରବାଟୀ ଦଶା ଲଭି କେତେ ରସାତଳେ,

ଉଠିଅଛିଟି କି ସ୍ଥାନ ଅଭିନବ ବଳେ ।

ତେବେ କିମ୍ପା ବାରବାଟୀ ହେବ ଆଶାହୀନ ?

ତେବେ କିମ୍ପା ବାରବାଟୀ ବଦନ ମଳିନ ?

ଢାଳିଦିଅ ସୁଧାକର ଦିବ୍ୟ ସୁଧାଝରୀ,

ଉଠୁ ମହାନଦୀ-ବକ୍ଷେ ଉତ୍ତୁଙ୍ଗ ଲହରୀ ।

ଧୋଇ ବାରବାଟୀ-ମୁଖ କରୁ ସମୁଜ୍ଜ୍ଵଳ,

ଶୁଦ୍ଧ ଧର୍ମମଦେ ସର୍ବେ ହୁଅନ୍ତୁ ବିହ୍ୱଳ ।

ସଞ୍ଚରୁ ଏ ସଂକୀର୍ତ୍ତନେ ପବିତ୍ର ଉଚ୍ଛ୍ଵାସ,

କର୍ମବୀର, ଧର୍ମବୀର ହୁଅନ୍ତୁ ପ୍ରକାଶ ।

ରହ ରହ କ୍ଷଣେ ବାଷ୍ପୀୟଶକଟ,

ଦେଖିବି ଚିଲିକା ଚାରୁ ଚିତ୍ରପଟ ।

ଚିତ୍ର ମଣେ ଯେଣୁ ନାହିଁ ଅନୁଭବ,

ବାସ୍ତବ ବିଶ୍ୱେ କି ଏ ଛବି ସମ୍ଭବ ?

ନୀଳ ବୀଚିମାଳା ଧୀରେ ଧୀରେ ଯାଏ,

ଲାଗଇ ସ୍ୱପନେ ଦେଖିଲା ପରାଏ ।

ସନ୍ତରନ୍ତି ବକ୍ଷେ ପକ୍ଷୀ ଦଳ ଦଳ,

ଓଲଟିଣ ତଳେ ଦିଶନ୍ତି ଯୁଗଳ ।

ଘୋର ନାଦେ ଯହୁଁ ଉଠିଲେ ସେ ନଭେ,

ଉଠେ ଶତ ଖବ ଚିଲିକା-ଗରଭେ ।

ସତ୍ୟ ବୋଲି ମନେ ନ ହେଉ ପ୍ରତୀତ,

ପଲକେ ସେ ଦୃଶ୍ୟ ହୁଏ ତିରୋହିତ ।

ଦୂରେ ଘେନିଯାଏ ନିଦାରୁଣ ଯାନ,

ଆସେ ପୁଣି ତରୁ ଶିଳା ବ୍ୟବଧାନ ।

ନିମିଷେ ଲୁଚାଏ ନିମିଷେ ଦେଖାଏ,

ସ୍ୱପ୍ନଲଭ୍ୟ ପ୍ରିୟ ପ୍ରତିମା ପରାଏ ।

କାହିଁ ଦିଶେ ନୀଳ, କାହିଁ ସୁଶ୍ୟାମଳ,

କାହିଁ ବା ଧୂସର, କାହିଁବା ଧବଳ ।

ନାନା ସ୍ଥାନେ ନାନା ରଙ୍ଗେ ଦୀର୍ଘକାୟା,

ପ୍ରକାଶି ଚିଲିକା ! କରୁ କେତେ ମାୟା ।

ଦେବୀ ବୀଣାପାଣି ଶାଶ୍ୱତ ସେବକ

କବି ରାଧାନାଥ ସୁଷମା-ଗ୍ରାହକ,

ଭ୍ରମି ବହୁ ସ୍ଥାନ ବିଶାଳ ଭାରତେ,

ନଦ-ନଦୀ-ମରୁ-କାନନ-ପର୍ବତେ,

ଦେଖିଲେ ପ୍ରକୃତି ବିବିଧ ପ୍ରକାଶ,

କିନ୍ତୁ ଶୋଭାଲୁବ୍‌ଧ ଶୁଦ୍ଧ ଅଭିଳାଷ

ସୁଖ-ଶାନ୍ତି-ପ୍ରୀତି କାହିଁ ଏକାଧାରେ,

ନ ପାଇଲେ, ଯଥା ମିଳେ ତୋହଠାରେ ।

ଉତ୍କଳର ତୁହି ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ଖଣି,

ସାରସ୍ୱତ ନେତ୍ରେ ବାଛି ତହୁଁ ମଣି

ସୁଦକ୍ଷ ବିନ୍ଧାଣି ରଚି ଯେଉଁ ହାର

ଅର୍ପିଲେ ଉତ୍କଳ-ଭାରତୀ ଗଳାର,

ଚିରଦିନ ତାହା ରାଜିବ ରୁଚିର,

ତା ଦେଖି ଭାବୁକେ ଲୋଡ଼ିବେ ତୋ ତୀର

ମୁଁ ଅଧମ ମୋର ଭାବୁକତା ନାହିଁ,

ତଥାପି ଏ ପ୍ରାଣ କେ ଜାଣେ କିପାଇଁ

ନିରନ୍ତର ଲୋଡ଼େ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟାକୁଳେ,

ତେଣୁ ଭାବିଥିଲି ଆସି ତୋର କୂଳେ,

ଦେଖିବି ତୋ ଶୋଭା ଦିନେ ନିକାଞ୍ଚନେ,

କର୍ମ-ବନ୍ଧେ ଥିଲା ମନ କଥା ମନେ ।

ଏତେ କାଳ ଅନ୍ତେ ପଡ଼ିଥିଲା ଯୋଗ,

ଆହା ସେ ସୁଯୋଗ ହେଲା କାହିଁ ଭୋଗ !

ରହିଣ ଜଞ୍ଜାଳ ବିଷମ ଜଗତେ,

ସଂସାରୀ ସୋଦର ବାନ୍ଧବ ସଙ୍ଗତେ ।

ଇଚ୍ଛାମତେ କାହୁଁ ଚଳିବ ବା ଜନ ?

ସମାଜେ ନିଜର ନୁହେ ନିଜ ମନ ।

ବସି କେତେ ଥର ନୀରବ ବିଜନେ

ଦେଖିଛି ତୋ ରୂପ କଳ୍ପନା-ନୟନେ ।

ତୋ ନୀଳ ତରଙ୍ଗେ ଖେଳେ ନିରନ୍ତର,

ଅନୁପମ ଦିବ୍ୟ ହିରଣ୍ମୟ କର ।

ଚାରୁ ଶକ୍ରଚାପ ତୋର ବକ୍ଷସ୍ଥଳେ,

ନାଚେ ଶତ ଶତ ମୋ କଳ୍ପନା ବଳେ ।

କଳ୍ପନାଚିତ୍ରିତ ତୋ ସୁନ୍ଦର ତନୁ,

କାଳେ କାଳେ ଆଉ ନ ଯିବ ମୋ ମନୁ

ଆଜି ଲୋ ଚିଲିକା ! କଳ୍ପନା ପ୍ରଭାବେ,

ପୂରଇ ମୋ ମନ ଆହା କେତେ ଭାବେ ।

ଅତୀତର ସୁଖ ସ୍ମୃତି ସମୁଚ୍ଚୟ,

ହର୍ଷ-ଖେଦେ କରେ ଆକୁଳ ହୃଦୟ ।

ତୋ ମଧୁର ନାମେ ରହିଛି ଜଡ଼ିତ,

ଗଉରବଯୁତ ଉତ୍କଳ-ଅତୀତ ।

କାହିଁ ଉତ୍କଳର ସେ ସୁକୃତରାଶି ?

ଯାହାର ପ୍ରଭାବେ ପ୍ରଭୁ ବ୍ରହ୍ମରାଶି

ନିଜେ ନିରଞ୍ଜନ ଜଗତ-ଈଶ୍ୱର,

ଧରିଣ ସୈନିକ ନର କଳେବର,

ଉତ୍କଳର ଯଶ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ରକ୍ଷଣେ,

ବିଜେ କଲେ ଘୋର ସମର-ପ୍ରାଙ୍ଗଣେ ।

କାହିଁ ସେ ସୌଭାଗ୍ୟ କାହିଁ ସେ ସୁକୃତ ?

ପବିତ୍ର ଉତ୍କଳ ଆଜି କି ବିକୃତ !

ଆର୍ଯ୍ୟ ଧର୍ମକ୍ଷେତ୍ର ପୂତ ନୀଳାଚଳ

ହରାଇଛି ସବୁ କର୍ମ-ଧର୍ମ-ବଳ ।

ନାହିଁ ମୁଖେ ତେଣୁ ପୂର୍ବ ଧର୍ମକାନ୍ତି,

ହୃଦୟେ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ଧର୍ମଜାତ ଶାନ୍ତି,

ଜୀବନେ ପବିତ୍ର ଉତ୍ସାହ ଶକତି,

ଉତ୍କଳର ଆହା କି ଘୋର ଦୁର୍ଗତି !

କାହିଁ ଗଲା ପୂର୍ବ ଓଡ଼ିଆ ବୋଇତ ?

କାହିଁ ସେ ନାବିକ କର୍କଶ ସଙ୍ଗୀତ ?

ଜଳପଥେ କାହିଁ ବିଦେଶ ଗମନ ?

କାହିଁ ପୂର୍ବ ଖ୍ୟାତି କାହିଁ ପୂର୍ବ ଧନ ?

କଥାରେ ରହିଛି ସବୁ ଆଜିଯାଏ,

ସାଧବାଣୀ ବୋହୂ ବୋଇତ ବନ୍ଦାଏ ।

କଙ୍କରିତ ତୋର ଦୃଢ଼ ରମ୍ୟ ତଟ,

ଦୁର୍ଗମ ଶଇଳ ଅଭେଦ୍ୟ ସଙ୍କଟ ।

ଖେଳାଉଥିଲେ ଯେ ଧରି ନିଜ ଦେହେ,

ଉତ୍କଳର କେତେ ବୀର ଶିଶୁ ସ୍ନେହେ ।

ଅଛି ସେହି ଗିରି ଅଛି ସେ ବିପିନ,

ଅଛି ତୋର ଶିଳା ସୁଦୃଢ଼ ପୁଳିନ,

କିନ୍ତୁ କାହିଁ ଆହା ଏବେ ସେ ବୀରତା ?

ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ପୂର୍ବ ଜାତୀୟତା ?

ଅନ୍ଧାର ଉତ୍କଳ-ନଭେ

ଏବେ ଶୁଭଦିନେ,

ଉଇଁଛି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଆଶା-

ତାରକା ଦକ୍ଷିଣେ;

ନବୋଦିତ ଯୋଗୁଁ ପ୍ରଭା

ଅଳପ ବିକାଶ

ତଥାପି ଢାଳଇ ପ୍ରତି

ପରାଣେ ଆଶ୍ୱାସ ।

ଉତ୍କଳ ଜାତୀୟ ପୋତ

ସୁନିଶ୍ଚିତ ପଥ,

ଦେଖାଇବ ଏହି କ୍ଷୁଦ୍ର

ତାରକା ସନ୍ତତ ।

ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ଏହା

ହେବ ଧ୍ରୁବତାରା

ନାଶି ତମଃ ପ୍ରକାଶିବ

ଯଶଃ ଜ୍ୟୋତିଧାରା ।

ଦିନେ ଚାଲି ଯାଇଅଛି

ଆହା ସେ ସୁଦିନ ।

ସୁଭଗା ଉତ୍କଳ ତେଣୁ

ଆଜି ଦୀନହୀନ ।

ଦିନେ ଯେଉଁ ଧ୍ରୁବତାରା

କାଞ୍ଚି ଯାତ୍ରାକାଳେ,

ଚିଲିକାର ଚାରୁବକ୍ଷେ

ନୀଳ ଊର୍ମିମାଳେ,

ଚଳାଇଲା ଶତ ଶତ

ଓଡ଼ିଆ ବୋଇତ,

ଜାତୀୟ ସମିତିରୂପେ

ଆଜି ସେ ଉଦିତ ।

ଧନ୍ୟ ହେ ଗଞ୍ଜାମବାସୀ

ଓଡ଼ିଆ ସକଳ !

ଧନ୍ୟ ତୁମ୍ଭ କଉଶଳ,

ଧନ୍ୟ ତୁମ୍ଭ ବଳ ।

ରାଧାକୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମ କଥା

ମଧୁର ସଙ୍ଗୀତେ,

ତନ୍ତ୍ରୀମୁଖେ ବଳଦେବ

ଯହିଁ ଶୁଦ୍ଧଚିତ୍ତେ,

ଯହିଁ ମହାକବି ଭଞ୍ଜ

ଶ୍ରୀରାମ ଚରିତ,

ଗାଇଲେ ପ୍ରଥମ ଦିବ୍ୟ

ରସମୟ ଗୀତ ।

ରାମକୃଷ୍ଣ ପଦ ଲାଗି(୧)

ଯାର ଧୂଳି ପୂତ

ତୁମ୍ଭେମାନେ ସେ ଗଞ୍ଜାମ-

ଉପଯୁକ୍ତ ସୁତ ।

ଦେଖାଇଲେ ଯେ ଉତ୍ସାହ

ଉଦ୍ୟମ ଶକତି,

ମାତୃଭାଷା, ମାତୃଭୂମୀ

ଅଟଳ ଭକତି,

ଦେଲ ଯେ ଜାତୀୟ ଭାବ

ଦୃଢ଼ ପରିଚୟ,

ଚିରଦିନ ଗାଇବେ ତା

ଉତ୍କଳ-ତନୟ;

ଉତ୍କଳର ଇତିହାସେ

ପାଇବ ତା ସ୍ଥାନ,

ଭାବୀ ବଂଶ ଦେଖାଇବେ

ସାଦର ସମ୍ମାନ,

ଜାତୀୟ ଜୀବନେ ଏହି

ପ୍ରଧାନ ଘଟନା,

ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଓଡ଼ିଆଏ

କରିବେ ବନ୍ଦନା ।

ସୁସଭ୍ୟ ଇଂରେଜ-

ରାଜ-ପିତୃ ସୁଶାସନେ

ଶତ ବର୍ଷ ଅନ୍ତେ ଏବେ

ଉତ୍କଳ ଭୂବନେ,

ଫଳିଲା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଶିକ୍ଷା

ସୁମଙ୍ଗଳ ଫଳ,

ସମବେତ ଉଦ୍ୟମର

ଅଦଭୁତ ବଳ ।

ସ୍ୱଦେଶ,ସ୍ୱଜାତି ହିତେ

ସାଧୁ ସ୍ୱାର୍ଥତ୍ୟାଗ,

ସ୍ୱସମାଜ ସ୍ୱଧରମେ

ଗାଢ଼ ଅନୁରାଗ,

ସୁସାହସେ ଦେଖାଇଲେ

ଯେ ଉଚ୍ଚ ଆଦର୍ଶ,

ଅନୁସରନ୍ତୁ ଉତ୍କଳେ

ସର୍ବେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ।

(୧)

କବି କୃଷ୍ଣ ସିଂହ ଗଞ୍ଜାମ ଅଧିବାସୀ ଥିଲେ । ବଳରାମ ଦାସ ଋଷିକୁଲ୍ୟା ନଦୀକୂଳରେ କେତେକ ଦିନ ଆଶ୍ରମ କରିଥିବାର ତାଙ୍କ ‘ରାମାୟଣ’ରୁ ଦେଖାଯାଏ ।

କହିଛନ୍ତି କବି ଯାକୁ ତପୋବନ,

କର ଭାଇ ତାକୁ ସେ ନାମଭାଜନ ।

ଅଶାନ୍ତି ଅନୈକ୍ୟ ହିଂସା ଦ୍ୱେଷ ରୋଷ,

ଆଳସ୍ୟ କ୍ଷୁଦ୍ରତା ବୃଥା ଅସନ୍ତୋଷ ।

ବ୍ରହ୍ମବର୍ଚ୍ଚ ବଶେ ନ ପଶୁ ଏ ସ୍ଥଳେ,

ଜ୍ଞାନେ ଉଦ୍ଭାସିତ ହେଉ ଏ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳେ ।

ପୁଣ୍ୟ ନୀଳାଚଳ ପୁଣ୍ୟତମ ସ୍ଥାନ

ହୋଇ ଲଭୁ ସଦା ଲୋକରେ ସମ୍ମାନ ।

କର୍ମୀ ଧର୍ମୀ ଯୋଗୀ ପୁରୁଷ ପ୍ରସୂତି,

ବୋଲି ଚଉଦିଗେ ପ୍ରସରୁ ବିଭୂତି ।

ଶ୍ରେଷ୍ଠବଂଶେ ତୁମ୍ଭେ ଲଭିଛ ଜନମ,

ବିଧିରେ ସମାଜେ ଆସନ ପ୍ରଥମ ।

ବାଣୀ-ଉପାସନା ତୁମ୍ଭ ଜାତିଧର୍ମ;

ସତ୍ୟାନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରିୟ ନିତ୍ୟକର୍ମ ।

ସ୍ୱାର୍ଥତ୍ୟାଗ ତୁମ୍ଭ ବଂଶର ଗରିମା,

ସତତ ସୌଜନ୍ୟ ବିନୟ ବଡ଼ିମା !

କୁଳ ଗଉରବ ବଂଶ ବଡ଼ପଣ,

ରଖିବାକୁ ଭାଇ ଅଛି ଯେବେ ମନ,

ଗଢ଼ ଏଥି ଦୃଢ଼େ ଜୀବନ-ବୋଇତ,

କର ଆୟୋଜନ ଭବିଷ୍ୟତ ହିତ ।

ଭାରତ ଅର୍ଣ୍ଣବେ କି ଘୋର ତୋଫାନ,

ଦେଖି ଭାଇ ଆଗୁଁ ହୁଅ ସାବଧାନ ।

ବହେ ଅଣଚାଶ ପବନ କରାଳ,

ଉଠଇ ଉବ୍ବେଳ ଭୀମ ଊର୍ମିଜାଳ ।

କେତେ ଦ୍ୱୀପସ୍ତମ୍ଭ ନିମଗନ ଜଳେ,

କେତେ ଶତ ଶୈଳ ମିଶିଲେଣି ତଳେ,

ଭାରତ ଜାତୀୟ-ଜୀବନ ତରଣୀ

ପାଏ ନାହିଁ ଏବେ ସହଜ ସରଣୀ ।

ଜାତୀୟତା-ପୋତେ ଜୀବନ-ବୋଇତ

ଯୋଡ଼ିବା ତ ପ୍ରତି ଜନର ବିହିତ ।

ପଡ଼ିବ ହେବାକୁ ଏ ତୋଫାନେ ପାରି,

ହେବଟି କି ଭାଇ ପାରଗ କାଣ୍ଡାରୀ ?

ସେହିପରି ବଳ କର ଆୟୋଜନ,

ଆଗହୁଁ ସେପରି କର ଆୟୋଜନ ।

ଭାରତବାସୀର ଧର୍ମବଳ ସାର,

ଧର୍ମ ବିନା ଆଜି ଏଡ଼େ ଛାରଖାର ।

ଧର୍ମେ ପରା ଆଗେ ତୁମ୍ଭ ଅଧିକାର,

ସତ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧ ଧର୍ମ କର ହେ ପ୍ରଚାର ।

ଦେଖାଅ ଜୀବନେ ଅଦ୍ଭୁତ ଶକତି,

କର୍ମେ ଅନାସକ୍ତି; ଧର୍ମେ ଦିବ୍ୟ ରତି ।

ପୂତ ‘କର୍ମଭୂମି’ ଏ ଭାରତ ଧାମେ

ଆର୍ଯ୍ୟ ଅଭିମାନ କର କିମ୍ପା ନାମେ ?

ପ୍ରେମେ ଆଲିଙ୍ଗନ କର ସର୍ବଜନେ,

ଉଛୁଳାଅ ପ୍ରେମ-ଉଚ୍ଛ୍ୱାସ ଜୀବନେ ।

ତୁମ୍ଭ ଆଦରଶେ ଅନ୍ୟ ଯେତେ ଜାତି,

ଉଠିବେ ପଲକେ ସାଧୁ କାର୍ଯ୍ୟେ ମାତି

ସାନ ବଡ଼ପଣ ସିନା ଭାଗ୍ୟାଧୀନ,

ସେଥିଲାଗି ମନ ନ କର ମଳିନ ।

ସତ୍ୟ, ଶମ, ଦମ, ଶଉଚ, ତିତିକ୍ଷା,

ଏ ଆଦି ସକଳ ତୁମ୍ଭ କୁଳ-ଦୀକ୍ଷା ।

ଆଚରିଣ ତାହା ଜୀବନେ ନିରତେ,

ବ୍ରହ୍ମତ୍ୱର ତେଜ ପ୍ରକାଶ ଜଗତେ ।

ଲୋକହିତେ ପ୍ରାଣ-ପ୍ରଦାନ-ପ୍ରବଣ-

ଦଧୀଚି ଶୋଣିତ କରିଛ ଧାରଣ ।

ଦିଅ ସ୍ୱାର୍ଥବଳି ଦେଖାଅ ସେ ତ୍ୟାଗ,

ଭାରତ ଜାତୀୟ-ମହାଯାଗେ ଲାଗ ।

ବୀରେନ୍ଦ୍ର ଅଗ୍ରଣୀ କୃପ ଦ୍ରୋଣାଚାର୍ଯ୍ୟ,

ତୁମ୍ଭ ପୂର୍ବବଂଶେ ନ କଲେ କି କାର୍ଯ୍ୟ !

ପରଶୁ ପ୍ରଭାବେ ଦେବ ନିରଞ୍ଜନ

କରିଣ ଦୁରନ୍ତ ନୃପତି ନିଧନ,

ବିଶ୍ୱହିତେ କଲେ ଶୋଣିତ ତର୍ପଣ,

ସେ କଥା କି ଆଜି ନ ହୁଏ ସ୍ମରଣ ?

ନିଜ ସୁଖ ଲାଗି ଜାତ ନୁହେ ହିନ୍ଦୁ,

ବିଶ୍ୱହିତେ ହିନ୍ଦୁ ପ୍ରତି ରକ୍ତବିନ୍ଦୁ ।

ଦେଖାଅ ଏ ସତ୍ୟ ଆପଣା ପରାଣେ,

ଦିଅ ଏହି ମନ୍ତ୍ର ସର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣ କାନେ ।

ସର୍ବେ ଆମ୍ଭେ ଏକ ଈଶ୍ୱର-ସନ୍ତାନ,

ସାଧ ବିଶ୍ୱହିତ ତେଜି ଅଭିମାନ ।

କାମଦେବ, ସୃଷ୍ଟିସ୍ଥିତି ସଂହାରନିଦାନ

ତୁମ୍ଭର ପ୍ରଭାବେ ଫୁଟେ ପୁଷ୍ପରାଜି ବନେ,

ମଞ୍ଜୁ ଗୁଞ୍ଜେ ଅଳି, ଗାଏ କୋକିଳ ସୁତାନ,

ସରସ ଉଲ୍ଲାସ ଜନ୍ମେ ଜଗତ ଜୀବନେ ।

ପାଦପେ ବଲ୍ଲରୀ, ମେଘେ ବିଜୁଳି ଜଡ଼ିତ,

ଉଠେ ଊର୍ମି ସିନ୍ଧୁଜଳେ ଇନ୍ଦୁ ଆଲିଙ୍ଗନେ,

ଅଙ୍ଗେ ଅଙ୍ଗ, ପ୍ରାଣେ ପ୍ରାଣ ହୁଅଇ ମିଳିତ,

ସହଜ ପବିତ୍ର ପ୍ରେମେ, ତୁମରି ପ୍ରେରଣେ ।

ସୁମଧୁର-ମଧୁରାଜ୍ୟ-ଦେବ ରତିପତି !

ତବ ମୃଦୁ ଆଶ୍ୱାସନେ ପୁଲକେ ହୃଦୟ ।

ଦାରୁଣ ତାଡ଼ନ ମୂଢ଼ ଉପାସକ ପ୍ରତି

ଆମରଣ ଦୁଃଖ-ଶୋକ-ଅନୁତାପମୟ ।

ତୁମ୍ଭ ମଧୁଭାବେ ଜ୍ଞାନୀ କରେ ଅନୁଭୂତି

ଶୁଦ୍ଧ ଦିବ୍ୟ ବିଭୁପ୍ରେମ-ଜଡ଼ ପ୍ରତିକୃତି ।

ମାନବ ଦୁରନ୍ତ ରିପୁ ଅନଳପ୍ରତିମ

ସାଧୁମୁଖେ କ୍ରୋଧ ! ସଦା ତବ ନିନ୍ଦାବାଦ;

ତୁମ୍ଭ ଆବିର୍ଭାବେ ଘଟେ ଅଶାନ୍ତି ଅସୀମ,

ସମାଜ ଶାସନେ ଘୋଟେ ଘୋର ପରମାଦ !

ମହାକାଳରୂପୀ ଦେବ ! ଯେବେ ପରକାଶେ

ସତ୍ୟର ସପକ୍ଷେ ତବ ଭୀମକାନ୍ତ କାୟା;

ନାଶେ ପାପୀ ଭୟେ ନାଚେ ଧାର୍ମିକ ଉଲ୍ଲାସେ,

ସେ ମୂର୍ତ୍ତି ସମ୍ମୁଖେ ନମେ କ୍ଷୀଣ ଭବମାୟା ।

ଜର୍ଜରିତ ଅତ୍ୟାଚାର ଅନ୍ୟାୟ ଦୂଷଣେ

ପ୍ରଚଣ୍ଡ ପ୍ରଭାବେ ପ୍ରେରି(୧) ତ୍ରିଂଶକୋଟି ପ୍ରାଣେ

ସତ୍ୟ-ଧର୍ମ-ନ୍ୟାୟ ସଖା ରୁଦ୍ରରୂପୀ କ୍ରୋଧ !

ନମେ ତବ ପଦେ, କର ପାପ ପ୍ରତିଶୋଧ ।

(୧)

ପ୍ରେରି – ପ୍ରେରଣା କରି (inspiring)

ଆବାଲ୍ୟ ବିଧବା ଆହା ! କେବେ ମାତ୍ର ବାରେ

ଭୋଗି ନାହଁ ଦିବ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧ ଦାମ୍ପତ୍ୟ-ପ୍ରଣୟ,

ପର ସେବାବ୍ରତେ ନିଜ ଜୀବନ ସଞ୍ଚୟ

ବ୍ୟୟ କରିବାକୁ ତବ ଜନ୍ମ ଏ ସଂସାରେ ।

ସଦା ସମଭାବ ତବ ଭିତରେ ବାହାରେ,

ପରଲାଗି ଆଲୋଡ଼ିତ ସତତ ହୃଦୟ,

ଆଜୀବନ ତେଜି ନିଜ ସୁଖ ସମୁଚ୍ଚୟ,

ସୁଧା ସମ ମାତୃଭାବ ମିଳେ ତୁମ୍ଭଠାରେ ।

ସଦାଶୟା ସ୍ନେହମୟୀ ପରମପାବିନୀ,

ଜୀବନ ମହତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧୁଛ ଗୁପତେ,

ତୁମ୍ଭ ରୀତି ଆଚରିଲେ ସକଳ କାମିନୀ,

ଓହ୍ଲାଇ ଆସନ୍ତା ସ୍ୱର୍ଗ ଏ ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ଜଗତେ ।

ତୁମ୍ଭର ନିଷ୍କାମ ସ୍ନେହ ସଦା ଥିବି ମାନି,

ଯହିଁ ଥିଲେ ସ୍ମରୁଥିବି ନିତି ‘‘ନାନୀ, ନାନୀ’’ ।

ଅଲକ୍ଷିତେ ନିଶବଦେ ଆହା କି ବେଗରେ

ବହି ଯାଉଅଛି କାଳ-ନିରପେକ୍ଷ-ନଦୀ !

ଅସଂଖ୍ୟ କଳ୍ପନା-କଳି ରହିଛି ଅନ୍ତରେ,

ବିକଶିତ ହୋଇ ନାହିଁ ଗୋଟିଏ ଅବଧି ।

ପଚିଶି ଛବିଶ ବର୍ଷ ହେଲା ଏବେ ଗତ

ପଛକୁ ଚାହିଁଲେ ହୃଦ ଆହା କି ବିକଳ !

ଅତୀତ କେବଳ ମୋର ରୁକ୍ଷ ସଇକତ,

ଦିଶେ ନାହିଁ କାହିଁ ଏକ ଶ୍ୟାମ ଦୂର୍ବାଦଳ !

ଏ ଦଦରା ନାବ ଆଉ ଜୀବନ- ସରିତେ

ବାହିବି ବା କେତେ ଦିନ ବହନୀ ବିହୀନ,

ମଧ୍ୟାହ୍ନେ ପ୍ରଦୋଷ ଚିନ୍ତା ପଡ଼ଇ ମୋ ଚିତ୍ତେ,

ମୋ ଆଶା-ମୁକୁଳରାଜି ବସନ୍ତେ ମଳିନ ।

ଧର୍ମ ଅନୁକୂଳ ଯେବେ ମୋ କାମନାଚୟ,

ସାଧନେ ଶକତି ଦିଅ ପ୍ରଭୁ ଦୟାମୟ !

ପ୍ରଣୟର ସୁହାସ ଲୋତକ,

ସୁଖ ଦୁଃଖ ଆହ୍ଲାଦ ଯାତନା,

ଜୀବନେ ମୁଁ ଭୋଗିଛି ଅନେକ,

ନାହିଁ ଆଉ ଅଧିକେ କାମନା !

ମୋ ଜୀବନ-ବୀଣାଯନ୍ତ୍ରତାର,

ସ୍ୱରହୀନ ବଇତମ ଅତି,

ଏବେ କ୍ରମେ ହେଉଛି ଅସାର,

ତେଜି ଆଦ୍ୟ ମୋହିନୀ ଶକତି ।

ମଧୁକାଳ ଆଶା-ଫୁଲରାଜି

ନିଦାଘର ତପନ କିରଣେ,

ଝାଉଁଳିଛି କି ବିଷାଦେ ଆଜି

ଗନ୍ଧହୀନ ଜୀବନ-କାନନେ ।

ପ୍ରଭାତର ମୃଦୁ ଗନ୍ଧବହ

ହରାଇଛି ନିଜ ଶୀତଳତା,

ଭୀମ ଝଞ୍ଜା ପବନ ପ୍ରବାହ

ନାଶେ ଏବେ ହୃଦ-ସରସତା ।

ଭ୍ରମି ଭ୍ରମି ଅବସନ୍ନ କାୟା

ବିଷମ ଏ ବହୁ ଦୂର ବାଟେ,

ଦେଖିବଇଁ ଯେବେ ସ୍ନିଗ୍‌ଧ ଛାୟା

ବିଶ୍ରାମିବି ତହିଁ ଜଳଘାଟେ ।

ଶୁଣି ଖଗ ମଧୁର କାକଳୀ

ଜୀର୍ଣ୍ଣ ବୀଣା ରଖିବି ସମ୍ପାଦି,

ପକ୍ଷୀଗୀତେ ଦେବି କରତାଳି,

କେହି ମୋର ନ ଥିବେ ବିବାଦୀ ।

ତରୁଲତା ନବ କିଶଳୟେ

ବିରଚିଣ କୋମଳ ଆସନ,

ଶୋଇବି ମୁଁ ବିତାନ ହୃଦୟେ

ଶୁଣିବାକୁ ବାୟୁ ସନ ସନ ।

ସତ୍ୟ ଶାନ୍ତି ସୁଖ ସଦା ମାନବ-ଜୀବନ

ଖୋଜଇ ବ୍ୟାକୁଳେ ବ୍ୟସ୍ତ ସଂସାର ଗହଳେ,

ମିଳିଲେ ଏପରି ସ୍ଥାନ କେବେ ଭାଗ୍ୟଫଳେ

ଅପସରେ କ୍ଷଣେ ଭବ ଦାରୁଣ କଷଣ ।

ସଦ୍ୟସ୍ନାତ ଏହୁ ଛବି ଶୁଦ୍ଧ ଘନଜଳେ

ଅସ୍ତମିତ ରବି-କରେ ଦ୍ୱିଗୁଣ ଉଲ୍ଲାସେ,

ବିରାଜେ ଶ୍ୟାମଳ ଶସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ର ଚଉପାଶେ,

ବିଶଦେ ସକଳ ନଦୀ ବକ୍ଷେ ପ୍ରତିଫଳେ ।

ଶଇଳ ଶିଖରେ ଶୋଭେ ଶୁଭ୍ର ଶିବାଳୟ,

ସମଗ୍ର ଶ୍ୟାମଳ ଦୃଶ୍ୟ ମଧ୍ୟେ କି ରୁଚିର !

ନୀଳ ମେଘେ ଯଥା ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚନ୍ଦ୍ରମା ଉଦୟ

ଶିବ ସଙ୍ଗବଶେ ଶାନ୍ତି ଅଧିକ ଗମ୍ଭୀର ।

ଦେଖ ଦେଖ ବନ୍ଧୁଗଣ ! ପୂରାଇ ନୟନ,

ଏ ଯୋଗ ଜୀବନେ ଘଟେ ଅତି ଅଳ୍ପକ୍ଷଣ ।

ହେ ତରୁବର ! କାହିଁ ସେ କଳେବର ?

ଅଳପଦିନ ତଳେ ଏଡ଼େ ସୁନ୍ଦର !

ମନୋଜ୍ଞ କିଶଳୟଦଳେ ଶୋଭିତ,

ମୋହିତ କରୁଥିଲୁ ଭାବୁକ ଚିତ୍ତ ।

ନବୀନ ଯୁବାଜନ ସମ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ,

ଦିଶୁଥିଲୁ ରେ ଦ୍ରୁମ କେଡେ ମଞ୍ଜୁଳ !

ଏବେ କିପାଇଁ ତେଜି ସେ ଦିବ୍ୟ ଦେହ,

ଏ ଦୀନହୀନ ବେଶେ କରୁଛୁ ସ୍ନେହ ?

ଖୁଣ୍ଟା ଶରୀରେ ସ୍ଥିରେ ହୋଇଛୁ ଛିଡ଼ା,

ପୂର୍ବପରି ପବନେ ନାହିଁ ତୋ କ୍ରୀଡ଼ା ।

କଙ୍କାଳ ମାତ୍ର ଅଛି ତୋ ଅବଶିଷ୍ଟ,

ନ ଜାଣଇ ପଡ଼ିଲା କି ଦଶା ରିଷ୍ଟ ।

ନିଦାରୁଣ ନିଦାଘ ହୋଇ ଭଗାରି,

ବଳ ବୟସ ବପୁ ଦେଲା କି ସାରି ?

ତୋ ପୂର୍ବତନୁଶୋଭା ସୁମରି ମନେ,

ଏ ରୂପ ଦେଖି ଅଶ୍ରୁ ଆସେ ନୟନେ;

କ୍ଷଣ-ଭଙ୍ଗୁର ସିନା ନର-ଯୌବନ

ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ କୁସୁମେ ବାସ ଯେସନ ।

ଦେଖିଣ ଭବେ ନିତି ଏପରି ରୀତି,

ଆଚରେ ଯୁବାଜନ କେତେ ଅନୀତି ।

ହେ ବୃକ୍ଷରାଜ ! କଲି ଯେଉଁ ବିଚାର,

ନୁହେ ତୋର ସେପରି ହୀନ ଆଚାର ।

ତୋ ଯୁବାକାଳେ ସାଧି ପ୍ରାଣୀ-ମଙ୍ଗଳ,

କରିଛୁ ରେ ପାଦପ ! ଜନ୍ମ ସଫଳ ।

ଦେଇ କୋମଳ ଛାୟା ସୁପକ୍ୱ ଫଳ,

କରିଛୁ କେତେ ଦଗ୍‌ଧ-ପ୍ରାଣ ଶୀତଳ ।

କାଟିଲୁ ଯୁବାକାଳ ପରୋପକାରେ,

ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ ଜୀବନ ତୋର ସଂସାରେ !

ଏବେ ମାୟା ମମତା ସବୁ ବିହରି,

ନୀରବେ ଏକ ଲୟେ ଭଜୁ ଶ୍ରୀହରି ।

ଧରିଣ ଯତି-ଦୀକ୍ଷା ସାଧୁଛୁ ଯୋଗ,

ପରମବ୍ରହ୍ମେ ଚିତ୍ତ କରି ସଂଯୋଗ ।

ପ୍ରଖର ରବି-କରେ ଟେକିଛୁ ମଥା,

ତପ-ପ୍ରଭାବେ ହୃଦେ ନ ଲାଗେ ବ୍ୟଥା ।

ଚଉପାଶେ ଦାବାଗ୍ନି ପ୍ରଚଣ୍ଡେ ଜଳେ,

ଅନଳକୁଣ୍ଡ ଯଥା ତପସ୍ୟା ସ୍ଥଳେ ।

କଳ୍ପଯୋଗୀ ପରାୟେ ଦିଶେ ଶରୀର,

ରହିଛି ଅସ୍ଥି-ଚର୍ମ, ନାହିଁ ରୁଧିର ।

ଦେଖିଣ ଏ ନୀରସ ସ୍ଥବିର ତନୁ,

ଭୟ ଭକତି ଭାବ ଉପୁଜେ ମନୁ ।

ପଡ଼ଇ ସ୍ମୃତି -ପଥେ ଅତୀତ କଥା,

ଭାରତର ଗୌରବ ଆଶ୍ରମପ୍ରଥା ।

ସମାଜ ସୁରକ୍ଷଣେ ଅପୂର୍ବ ବିଧି,

କାହିଁ ଗଲା ଏବେ ସେ ଅମୂଲ୍ୟ ନିଧି ।

ମୁକତିଲାଭେ ସେହି ଧର୍ମ୍ମ-ନିଶୁଣି,

ସତେ କି କେବେ ଫେରିଆସିବ ପୁଣି ?

ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମ ଏକା ଏ ଯୁଗେ ସାର,

ନ ତୁଟେ ମଲାଯାଏ ମାୟା-ସଂସାର ।

ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମେ ପୁଣି ନାହିଁ ସେ ନୀତି,

ଧର୍ମ୍ମ-କର୍ମ୍ମ-ସାଧନେ ସରଳ ପ୍ରୀତି ।

ସ୍ୱାର୍ଥ-ସାଧନେ ରତ ସର୍ବେ ନିରତେ,

କେତେ କାଳ ଏପରି ହେବ ଭାରତେ !

ନବଦୂର୍ବାଦଳ ଶେଯେ ଧରାଧାତ୍ରୀ କୋଳେ

ବଢ଼ିଥିଲୁ ତେଜପୁଞ୍ଜେ ଆହା କେଡ଼େ ଭୋଳେ ।

ଦେଲା ପ୍ରକୃତି-ଜନନୀ ଲୋଡ଼ୁ ଯେବେ ଯାହା,

ନ ଥିଲା ତୋର ଏ ଭବେ କେହି ଆଉ ସାହା ।

ନତଶିଖେ ଲୋଟୁଥିଲୁ ସୁଖେ ନିମ୍ନଦେଶେ,

ସ୍ଵାଧୀନତାବଶେ ଶୋଭୁଥିଲୁ ଚାରୁବେଶେ ।

ଧରୁ ରାଶି ରାଶି ଫଳ, ଗଲା ସବୁ ନାଶ,

ତିଳେହେଲେ ମନେ ତୋର ନ ହୁଅଇ ପ୍ରାସ ।

କିନ୍ତୁ ଫଳ-ଅଭିଳାଷୀ ଦୁରାଶୟ ନର,

ଲଗାନ୍ତେ ତୋ ଦିବ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧ କଳେବରେ କର;

ଝାଉଁଳି ପଡ଼ିଲୁ ସିନା ପାପର ପରଶେ !

ସ୍ଵାଧୀନତା ହରାଇଣ ରହିଛୁ ବିରସେ ।

ରଞ୍ଜା ଖଞ୍ଜା ହେଲା ତୋର ଅଙ୍ଗବୃଦ୍ଧି ଲାଗି

କହ ତା ସଂଯୋଗେ କିମ୍ପା ହେଲୁ ଦୁଃଖଭାଗୀ ?

ଅନ୍ୟର ଆଶ୍ରୟ ପାଇ ଉଚ୍ଚେ ଶିର ଟେକି,

ବଡ଼ପଣ ଅଭିଳାଷେ ନର ଅବିବେକୀ ।

ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରିୟେ ! ଧରି ଅପର ଚରଣ,

ଭାଗ୍ୟ ଅରଜନୁଁ ଶ୍ରେୟ ମଣିଲୁ ମରଣ ।

*

ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍ତମ ବିଧିସକଳର ରକ୍ଷକ ।

ନବୀନ ମଲ୍ଲିକା ଚାରୁ କୋମଳ କଳିକା,

ପ୍ରକୃତି-ଜନନୀ କୋଳେ ସରଳା ବାଳିକା,

ଭୋଗି ନାହିଁ ଭବ-ଦୁଃଖ ଝଡ଼ ଝଞ୍ଜାବାତ,

ଅତିକ୍ରମି ନାହିଁ ବାଳା ଜୀବନ-ପ୍ରଭାତ,

ତରୁଣ ଛଟକ ଭାବ ଅପାଙ୍ଗ-ଚାହାଣୀ,

ଚତୁର ସୁହାସ ଆଜି ନାହିଁ କିଛି ଜାଣି ।

ଦରୋଟି ହସଇ ଶୁଣି ବିହଙ୍ଗମ-ଋତ,

ବୃନ୍ତାସନେ ଧୀରେ ଧୀରେ ଦୋଳାଏ ମାରୁତ ।

ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ସରଳ ଭାବ ପବିତ୍ର ମାଧୁରୀ,

ଏ ନବ କୋରକେ ଅଛି ଅପ୍ରକାଶ୍ୟେ ପୂରି ।

ଶୈଶବ ସମୟ ତାର ଅଜ୍ଞାନ ସମୟ

ଏ କାଳେ ଭ୍ରମର ସଙ୍ଗେ ହେଲା ପରିଣୟ ।

ପର ପୁତ୍ରେ ପର କନ୍ୟା ହୁଏ କିମ୍ପା ବନ୍ଦୀ,

ସାମାନ୍ୟ କଳିକା କାହୁଁ ଜାଣିବ ସେ ସନ୍ଧି ?

ଯୌବନ ସରସେ ନାହିଁ ଲାବଣ୍ୟ-ତରଙ୍ଗ

ସରସ ବସନ୍ତେ ସ୍ଫୁଟ ହୋଇନାହିଁ ଅଙ୍ଗ,

ଅନ୍ତର-ନିହିତ ମଧୁ ଦେଇନାହିଁ ଦେଖା,

ଯୁବତୀ ପଦରେ ଧନୀ ହୋଇାନାହିଁ ଲେଖା,

ପ୍ରଣୟୀ ଭ୍ରମର ତେଣୁ କେବେ କେବେ ଆସେ

ଭ୍ରମଇ ଏକାନ୍ତେ ବାଳକଳିକା ସକାଶେ ।

ଗୁଣୁ ଗୁଣୁ ସ୍ୱରେ ଅତି ଅପ୍ରକଟ ତାନେ

ନିତି ନୀତି ଉପଦେଶ କହଇ ତା କାନେ ।

ତାହାର ଶୈଶବ ତନୁ କେବେ ନ ପରଶେ,

ଭବିଷ୍ୟର ସୁଖ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କଇ ମାନସେ;

କରେ ଅନୁକ୍ଷଣ ଭାବୀ-ପ୍ରମୋଦ କଳ୍ପନା,

ନ ଜାଣି ସମୟେ ହେବ ଆସି କି ଘଟନା ।

ଆହା କି ବିଚିତ୍ର ଭବେ ବିଧାତା ବିଚାର,

ଆହ୍ଲାଦ ସଙ୍ଗତେ ଥାଏ କଷଣ ଅପାର ।

ବସନ୍ତ ପ୍ରଦୋଷେ ଯେବେ ଫୁଟିଲା ସେ କଳି,

ପାନ୍ଥ ପଦେ ଦଳିହୋଇ ନାଶ ଗଲା ଅଳି ।

ଫୁଲ ପ୍ରକଟିତ ବାସେ ପ୍ରୟୋଜନ କିସ ?

ହୋଇଲା ସରସ ମଧୁ ଏବେ ସିନା ବିଷ !

ମଧୁ ପିଇବାକୁ ଏଥି ନାହିଁ ତ ମଧୁପ,

ରସିକ ନ ଥିଲେ କିଏ ଆଦରେ ଏ ରୂପ ?

ବନ-ନିବାସିନୀ ମଲ୍ଲୀ ଏ ନବ ଯୌବନେ

ଏକାକିନୀ ଅନାଇଛି ଅନନ୍ତ ଗଗନେ ।

ନୀରବେ ଶିଶିର-ଅଶ୍ରୁ ଗଳଇ ନୟନୁଁ

କମ୍ପେ ବିଧୁରାର ଆହା ନିରାଶ୍ରୟ ତନୁ ।

ଗୁପତେ ବାହୁନି କି ସେ କରଇ ବିଳାପ,

ପାଷାଣ ମାନବ-ହୃଦ ଜାଣେ କି ସେ ତାପ ?

ସହୃଦୟେ କେହି ଥରେ ନ ପକାଏ ଦୃଷ୍ଟି,

ଧରାଧାମେ ଅକାରଣ ହେଲା କି ତା ସୃଷ୍ଟି ?

ବୃଥା ଶୋକ ପରିହର ମଲ୍ଲିକା-ସୁନ୍ଦରୀ !

ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଧର ଏବେ ନିଜ ଅଦୃଷ୍ଟ ସୁମରି ।

ସୁମନ ସମାଜ ହୃଦେ ନାହିଁ ଦୟା ଲେଶ,

ନ ଶୁଣନ୍ତି ତୋ ବିଳାପ, ନ ଜାଣନ୍ତି କ୍ଳେଶ ।

ପ୍ରଣୟର ସ୍ଥାନ ନୁହେ ଏ ସଂସାର ଏକା,

ପ୍ରେମେ ପ୍ରଣୟୀ ସଙ୍ଗତେ ହେବ ସ୍ୱର୍ଗେ ଦେଖା ।

ଏହି ଦିବ୍ୟ ସାନ୍ତ୍ୱନାରେ ଆଶ୍ୱାସିଣ ମନ,

କ୍ଷଣେ ଏଥି ରହି ଚଳ ଅମର ଭୁବନ ।

କରିଅଛି ଉପବାସ ପୂଜିବି ଶଙ୍କର,

ଜାଗର ଜାଳିଣ ହେବି ନିଶି ଉଜାଗର ।

କାହିଁ ଗଲେ ଦେଖିବି ସେ ସତ୍ୟ ଶିବ ରୂପ,

ନାଶିବି କି ଦୀପ ଜାଳି ଘୋର ତମ ସ୍ତୂପ ?

ଉଜାଗର ରହିବାକୁ କାହିଁ ମୋର ବଳ,

କି ଦ୍ରବ୍ୟେ ପୂଜିବି ଅବା ସେ ପଦଯୁଗଳ ?

ଏ ଜଡ଼ ଜଗତେ କାହିଁ ଚିଦାନନ୍ଦ ତନୁ,

ବାହ୍ୟାଲୋକେ ଅନ୍ଧକାର ଯିବା କାହିଁ ମନୁ ?

ରାତିକର ଉଜାଗରେ କିସ ପ୍ରୟୋଜନ ?

ନିଦ୍ରାବିମୋହିତ ମୋର ସମସ୍ତ ଜୀବନ !

କାହିଁ ପାରିଜାତ କାହିଁ ଜାହ୍ନବୀର ଜଳ,

କାହିଁ ବା ଅମର ଧାମ ହେମ ଶତଦଳ,

ଉପକରଣର ଲେଶ ନାହିଁ ଯେବେ ଭବେ,

ବ୍ରତ ଅନୁଷ୍ଠାନ କାହୁଁ କରିବେ ମାନବେ ?

ସନ୍ଦେହେ ବ୍ୟାକୁଳ ଏ ମୋ ଦୁର୍ବଳ ପରାଣ,

ନିରାଶ ବିଷାଦେ ଏବେ ମଗ୍ନ ମୋର ଜ୍ଞାନ,

ଅଶାନ୍ତି ଆବେଗେ ହୃଦ ହୁଏ ଆଲୋଡ଼ିତ,

ଘୋର ଅବିଶ୍ୱାସ ତମେ ଚିତ୍ତ ବିଜଡ଼ିତ ।

ପ୍ରକୃତିର ଚାରୁବେଶ ନ ଦେଖେ ନୟନ,

ଭୀମ ମରୁ ସମ ଲାଗେ ସମସ୍ତ ଭୂବନ ।

ଅନ୍ତରୁ ନୀରବେ ଏବେ ହେଲା ଦିବ୍ୟବାଣୀ,

କିମ୍ପା ଅବିଶ୍ୱାସେ ଜଡ଼ ହେଉ ମୂଢ଼ ପ୍ରାଣୀ ?

ଜଡ଼ ବୋଲି ଯାହା ତୋତେ ହୁଅଇ ପ୍ରତୀତ,

ନ ଜାଣୁ ତହିଁ କି ଶକ୍ତି ରହିଛି ନିହିତ !

ଶକ୍ତି ବିନା ସତ୍ତା କେବେ ନୁହଇ ସମ୍ଭବ,

ତେଣୁ ସଦା ଶିବମୟ ଦେଖ ସର୍ବ ଭବ ।

ଦୂର ଦେବାଳୟେ ଯିବା ନାହିଁ ପ୍ରୟୋଜନ,

ନିଜ ଅଭ୍ୟନ୍ତର ଦେଖ ଫେଡ଼ିଣ ନୟନ,

ହୃଦ-କପିଳାସେ ତୋର ବହେ ପ୍ରେମ-ଝର,

ବିଜେ କରିଛନ୍ତି ତହିଁ ସ୍ୱୟମ୍ଭୂ ଶଙ୍କର;

ଶୁଚିମନ୍ତ ହୋଇ ନିତି ଜ୍ଞାନ-ଦୀପ ଜାଳି,

ଶୁଦ୍ଧ-ଭକ୍ତି-ରସ ଦିଅ ସେ ଶ୍ରୀପଦେ ଢାଳି,

ଉଜାଗର ରହି କର ତାଙ୍କ ପ୍ରିୟ କର୍ମ,

ପାଇବାକୁ ବାଞ୍ଛା ଯେବେ ଶିବରାତ୍ରି-ଧର୍ମ ।

ସମସ୍ତ ଜୀବନ କର ଏକ ଶିବରାତ୍ରି,

ଅନ୍ଧାରେ ନ ହୁଡ଼ ପଥ ହେ ସ୍ୱରଗ-ଯାତ୍ରି !

ମୁଁ ତ ଚାଲୁଅଛି ମୋ କର୍ମ ଆଦରି

କିଏ ମୋତେ ଥରେ ଥରେ,

ରହ ରହ କ୍ଷଣେ ପଥିକ ବୋଲିଣ

ଆଶ୍ଵାସି ଡାକେ ସାଦରେ !

ଏଣିକି ତେଣିକି ଚାହଁଇ ନିରେଖି

କେହି କାହିଁ ନ ଦିଶଇ,

ମୁହୂର୍ତ୍ତକ ଅନ୍ତେ ପୁଣି ସେହି ମତେ

କିଏ ସେ କାହୁଁ ଭାଷଇ ।

ମୁଁ ତ ଚାଲୁଅଛି ମୋ କର୍ମ ଆଦରି

କିଏ ମଧ୍ୟେ ଥରେ ଥରେ,

ଅତି ମନୋରମା ପୀରତି-ପ୍ରତିମା

ଉଭା ହୁଏ ମୋ ପଥରେ !

କାହିଁ କେବେ ପରା ଏ ରୂପ-ମାଧୁରୀ

ଆସ୍ଵାଦି ତୋଷିଛି ପ୍ରାଣ,

ଭାବୁଁ ଏହିପରି ପଲକେ ସେ ଶିରୀ

ହୁଏ କାହିଁ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ।

ମୋ ପଥ ତ ମରୁ, ନାହିଁ ଲତା ତରୁ,

ନାହିଁ ବାୟୁ ନାହିଁ ଜଳ;

ତେବେ ବେଳେ ବେଳେ କାହୁଁ ବହିଆସେ

ଏ ଶୀତଳ ପରିମଳ ?

ଏ ଗନ୍ଧ କାହାର ଅତି ଚମତ୍କାର

ନିମିଷେ ବିଚାରୁ ମନ,

ନାହିଁ ସେ ସୁବାସ ନିଶ୍ଵାସ ପ୍ରଶ୍ଵାସ

ନିରୋଧେ ଝଞ୍ଜା ପବନ ।

କାହୁଁ ଏ ଆଶ୍ଵାସ, କାହୁଁ ଏ ସୁବାସ,

କାହାର ଏ ରୂପକାନ୍ତି,

ଏ ବିଜନ ସ୍ଥଳେ ପ୍ରାଣେ ଏକାବେଳେ

ଦିଏ ସ୍ନିଗ୍‌ଧ ଶାନ୍ତି ଭ୍ରାନ୍ତି ।

ଅସରନ୍ତି ପାଟ ଏ ଦୁର୍ଗମ ବାଟ

ଚାହିଁଲେ ବୁଡ଼େ ଚେତନା

କିଏ ବା ଚାଲନ୍ତା ନ ଲଭିଲେ ଏହି

ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ସ୍ନେହ ସାନ୍ତ୍ଵନା !

ନିରସ ଅନ୍ତରେ ନିଜନ ପ୍ରାନ୍ତରେ

କିଏ ଧରନ୍ତା ଜୀବନ,

ଯେବେ ମୂର୍ତ୍ତିମତୀ ପୂର୍ବ ପ୍ରୀତି ସ୍ମୃତି

ନ ଦିଅନ୍ତା ଦରଶନ ?

ପବିତ୍ର ବାସନା କରନ୍ତେ ପ୍ରେରଣା

ହୃଦେ ଆସେ ନବ ବଳ,

କର୍ମପଥ ଶ୍ରମ ହରିବାକୁ ଆହା

କି ବିଚିତ୍ର କଉଶଳ !

ବିଭୁ ଆଶ୍ଵାସନା ପବିତ୍ର ବାସନା

ଶ୍ରଦ୍ଧା ସୁଧା ସ୍ନେହାନନା,

କର୍ମ ମହାପଥେ କରୁଛନ୍ତି ପାନ୍ଥେ

ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଅଭ୍ୟର୍ଥନା ।

ତେବେ କର୍ମପଥେ ବ୍ୟର୍ଥ ମନୋରଥେ

ଘାରି ମୁଁ ହେବି କିପାଇଁ ?

ଏହି କିଏ କହେ ବାହ୍ୟେ କି ଅନ୍ତରେ

ଆଶ୍ଵାସିଣ ‘ନାହିଁ, ନାହିଁ’ ?

(୧)

ନୀରବେ ପ୍ରସରେ କ୍ଷଣେ ଦିବ୍ୟ ଜ୍ୟୋତି ଧାରା,

ନୀରବେ ଆକାଶେ ଉଦେ ରବି-ଶଶୀ-ତାରା,

ନୀରବେ ବଢ଼ଇ ତରୁଲତା ମହୀଧର,

ନୀରବ ନିଖିଳ ବିଶ୍ଵ ନିଗୂଢ଼ ମନ୍ତର ।

(୨)

ମହା-କାଳ-ପାରାବାର-ଅନନ୍ତ ଗରଭେ

ମିଶଇ ସମୟ-ସ୍ରୋତ ସତତ ନୀରବେ,

ନୀରବେ ଜଗତ କରେ ନିଜ କକ୍ଷେ ଗତି,

ନୀରବ ନିଖିଳ ବିଶ୍ଵ ନିଗୂଢ଼ ଶକତି ।

(୩)

ନୀରବେ ପ୍ରେମିକ ନେତ୍ରେ ଅଶ୍ରୁ ଢଳ ଢଳ,

ନୀରବେ ସରସୀ-ବକ୍ଷେ ହସେ ଶତଦଳ,

ନୀରବେ ନିରାଶ ହୃଦେ ବହେ ଦୀର୍ଘଶ୍ଵାସ,

ସୁଖେ ଦୁଃଖେ ପରାଣର ନୀରବ ଆଶ୍ଵାସ ।

(୪)

ତେବେ କିମ୍ପା ଚଉଦିଗେ ଚହଳ ଚିତ୍କାର,

କିମ୍ପାଇଁ ମାନବ କରେ ଏତେ ଅପଚାର ?

ଚାହଁ ଅନ୍ତରୀକ୍ଷ, ଚାହଁ ଆପଣା ଅନ୍ତର,

ଶୁଣ ଶିଖ ସାଧ ସଦା ନୀରବ ମନ୍ତର ।